عصر ایران؛ فعال شدن مکانیزم ماشه، "برجام" رسماً به پایان رسید و تحریم های شورای امنیت سازمان ملل که علیه ایران وضع شده بودند، بعد از 10 سال احیا شدند.
در چنین وضعیتی یک جریان "معرّفِ حضور سیاسی"، شادمانه بر طبل پیروزی می کوبد که برجام از بین رفت و در عین حال، طلبکارانه می گوید چرا مذاکره کنندگان برجام، با مکانیزم ماشه موافقت کرده بودند تا امروز شاهد بازگشت تحریم ها باشیم؟

بی آن که بخواهیم جانبدارانه یا مغرضانه قضاوت کنیم، می کوشیم منصفانه و مستدل به این موضوع بپردازیم.

 برجام خوب بود یا بد؟

قطعا خوب بود چرا که در دوران اجرای برجام، برای اولین بار در دهه های اخیر، نرخ تورم تک رقمی شد و رشد اقتصادی در مسیر صعود قرار گرفت، ارزش ریال تثبیت شد و دلار در کانال 3 هزار تومان آرام گرفت ، سرمایه گذاری خارجی تقویت و امکان نوسازی صنعتی فراهم شد؛ برای اولین بار، در برداشت گاز از پارس جنوبی از قطر سبقت گرفتیم؛ فروش نفت ایران از 900 هزار بشکه به 2 میلیون و 800 هزار بشکه رسید، توریست های خارجی راهی ایران شدند به طوری که ظرفیت هتل های کشور تا ماه ها رزرو شده بود، ناوگان هوایی کشور در مسیر نوسازی قرار گرفت، مردم به قیمت مناسب و با شرایط اقساطی، خودروهای روز دنیا سوار شدند و ... کدام عقل سلیم می تواند این ها را بد بشمارد؟!

* این مطلب را از دست ندهید: حال «ایران» چطور بود ، وقتی «برجام» بود؟  

یادآوری این نکته مهم و تاریخی هم خالی از فایده نیست که در دولت مرحوم رئیسی، او نیز در پی احیای برجام بودند.

چرا آمریکا از برجام خارج شد

خروج آمریکای ترامپ از توافقات بین المللی

ترامپ که برای نخستین بار رئیس جمهور شد، آمریکا را از بسیاری از پیمان های جهانی خارج کرد.  ترامپ در دوره نخست ریاست جمهوری اش، از  پيمان اقيانوس آرام (بین 12 کشور ساحلی این اقیانوس)،- پیمان زیست محیطی پاریس (بین 147 کشور)، پیمان نیویورک (با حضور اکثر اعضای سازمان ملل در زمینه حقوق مهاجرین)، پیمان آسمان های باز (با حضور 34 کشور درباره پرواز هواپیماهای شناسایی)،  پیمان نفتا ( بین سه کشور آمریکای شمالی که در نهایت کانادا و مکزیک، ناگزیر از پیمان جایگزین شدند) نیز خارج شد. در واقع برجام تنها یکی از این موارد بود.

دلیل اقتصادی ترامپ برای خروج از برجام

اما مشخصاً درباره برجام موضوع اقتصادی مهمی وجود داشت که ترامپ را ترغیب کرد در خروج از برجام، تردیدی به خود راه ندهد.
بعد از لغو تحریم های ایران ، بازار بزرگ، ثروتمند و تشنه ایران به روی همه دنیا باز شد و مشخصاً اروپایی ها و چینی ها سهم بزرگی از این بازار را تصاحب کردند ولی تهران به آمریکایی ها روی خوش نشان نداد. در واقع از آش برجام، همه خوردند ولی آمریکا که یکی از آشپزهای اصلی اش بود، بی نصیب ماند. ترامپ دید که شرکت های نفتی، خودروسازی، هواپیماسازی و ... اروپایی از بازار ایران دلارهای کلان در می آورند ولی اقتصاد آمریکا فقط تماشاگر بُرد رقباست. مثلا می دید که ایران با ایرباس فرانسه قرارداد چندین  میلیارد دلاری برای خرید هواپیما می بندد و بوئینگ آمریکا را نادیده می گیرد، یا با رنو خط تولید مشترک می سازد ولی جنرال موتورز را راه نمی دهد.

اگر در آن مقطع، سهمی از بازار ایران به آمریکا اختصاص داده می شد و سرمایه های آمریکایی در ایران درگیر می شدند، علاوه بر منافع اقتصادی کلان برای ایران، خروج از برجام برای ترامپ هرینه زا بود ولی وقتی دید، برجام تقویت کننده رقبای اقتصادی آمریکا شده و همه از آن سود می برند جز آمریکا، چرا باید در آن باقی می ماند؟

عاملی به نام اسرائیل

علاوه بر عامل مهم اقتصادی، نباید از نقش موثر اسرائیل و لابی آیپک در آمریکا غافل شد. برجام، ایران را به مدار توسعه بازگرداند و ثروت زیادی را نصیب ایران کرد. این برای اسرائیل که همواره خواهان ایرانی ضعیف بوده و است، اصلاً خوشایند نبود. تل آویو می دانست که ایران ثروتمند بیشتر می تواند به جریان های ضد اسرائیلی در منطقه کمک کند. اسرائیل از همان ابتدا مخالف برجام بود و تا لحظه آخر نیز بر آن اصرار ورزید؛ منظور از لحظه آخر، سخنرانی اخیر بنیامین نتانیاهو در سازمان ملل است که ساعاتی قبل از جلسه شورای امنیت درباره تعیین سرنوشت برجام، ایراد کرد و طی آن، خواستار بازگشت همه تحریم ها علیه ایران شد.

ایران بعد از خروج آمریکا از برجام چه کرد؟

طبق توافقنامه برجام، قرار بود ایران غنی سازی اش را در حد 3.5 درصد حفظ کند. ایران به این تعهد پایبند بود ولی آمریکا در اقدامی غیرمتعهدانه، از برجام خارج شد و تحریم هایی را فراتر از تحریم های شورای امنیت علیه ایران وضع کرد.
در چنان وضعیتی ایران دو راه پیش رو داشت: 
اول این که به تعهدات برجامی اش خارج از حضور آمریکا ادامه دهد و کار را با اروپا، چین و روسیه پیش ببرد.
دوم این که اقدام متقابل کند و غنی سازی را به حدی فراتر از تعهدات برجامی برساند.

فارغ از این که کدام راه اصولی تر بود، ایران مسیر دوم را برگزید و غنی سازی را به 60 درصد رساند. در واقع، ایران در برابر نقض عهد آمریکا، تعهد خودش را نقض کرد.

چرا ایران مکانیزم ماشه را پذیرفت؟

خیلی ها می گویند چرا مذاکره کنندگان ایرانی زیر بار مکانیزم ماشه رفتند؟
مکانیزم ماشه، در واقع، ضمانت اجرای برجام بود. در مذاکرات برجام، ایران به 1+5 می گفت باید همه تحریم های ایران را که در قالب 6 قطعنامه شورای امنیت تصویب شده اند، لغو کنید. آنها نیز در مقابل می گفتند اگر لغو کردیم ولی شما مجددا غنی سازی اورانیوم را به 60 درصد رساندید چه؟

حرف هر دو طرف منطقی بود. بنابراین، قرار شد اگر ایران نقض عهد کند و غنی سازی را به بالای 3.5 درصد برساند، تحریم ها برگردد. اصلا کل مذاکرات برای این بود که ایران غنی سازی با غنای بالا نداشته باشد و در مقابل، قعطنامه های تحریمی لغو شوند.
ایران این ضمانت اجرا را پذیرفت چون اگر غنی سازی با غنای بالا انجام نمی داد، از شر قطعنامه های شورای امنیت خلاص می شد و اگر غنی سازی می کرد، تازه به نقطه اول برمی گشت و چیزی از دست نمی داد.

ضمانت اجرا، امری پذیرفته شده  در تمام قراردادهاست. به اولین بنگاه معاملات ملکی محله خود بروید و از متصدی اش در این باره بپرسید؛ به شما خواهد گفت که حتی برای معامله یک آپارتمان کوچک 50 متری نیز ضمانت اجرا در نظر می گیرند که اگر خریدار پول را در موعد مقرر ندهد چه جریمه ای در انتظار اوست و اگر فروشنده ملک را در زمان تعیین شده تخلیه نکند، چه می شود.
حالا این درباره یک معامله شهری با طرفین برابر است. در برجام، یک طرف ایرانِ تنهای تحت تحریم بود و طرف دیگر، 5 قدرت دارای حق وتو در شورای امنیت (آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه چین) و آلمان.
چگونه می توان انتظار داشت بزرگ ترین قدرت های جهان، با لغو تحریم هایی که خودشان وضع کرده بودند، بدون ضمانت اجرا موافقت کنند؟ اگر ایران این ضمانت اجرا را نمی پذیرفت، اساساً تحریم ها لغو نمی شدند. بنابراین، منطقاً راهی جز این وجود نداشت چرا که در غیر این صورت، قطعنامه ها لغو نمی شدند.
چرا مکانیزم ماشه فعال شد؟

چون بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، شورای امنیت دریافت که ایران برخلاف تعهدات برجامی اش، غنی سازی را از 3.5 درصد به 60 درصد رسانده است. شورا، فارغ از این که آمریکا از برجام خارج شده، همین را مستمسک قرار داد و مستنداً به توافق قبلی، تحریم ها را برگرداند. این که آمریکا به دیپلماسی خیانت کرد و تحریم های یکجانبه علیه ایران اعمال کرد، درست است ولی شورای امنیت - که قطعاً رویکردی سیاسی دارد- فعالیت هسته ای فراتر از تعهدات برجامی را مستند بازگشت تحریم ها قرار داد.

اگر اساساً برجامی در کار نبود

اگر برجام شکل نمی گرفت، ایران در یک دهه گذشته، تحت تحریم های رسمی شورای امنیت می ماند. در قریب به سه سالی که برجام اجرا شد، رونقی بی نظیر به اقتصاد ایران برگشت و خزانه غنی شد که اگر برجام نبود، آن را هم نداشتیم. حتی بعد از خروج آمریکا از برجام، ایران با تحریم های یکجانبه آمریکا مواجه بود نه با تحریم های سازمان ملل که به هر حال، مشروعیت جهانی دارند. قبل از برجام فروش نفت ایران به زیر یک میلیون بشکه سقوط کرده بود ولی در سال های بعد از آن، این رقم افزایش و درآمد کشور فزونی یافت.
اگر برجام نبود، وقفه 10 ساله ای که مجال تنفس اقتصادی برای مردم ایران ایجاد کرد، شکل نمی گرفت، اگر برجام نبود، همان سقوط اقتصادی قبل از برجام ادامه می یافت؛ اساساً برجام برای جلوگیری از چنان وضعیتی شکل گرفت و منصفانه باید گفت که جلوی فروپاشی اقتصادی را گرفت. از این رو، مخالفت های داخلی با برجام واقعاً شگفت انگیز است: یا ناراحت اند که چرا اقتصاد ایران فرو نپاشید یا نگران کاسبی خود از تحریم هستند که در چند سال اجرای برجام، فروپاشیده بود.

آیا برجام توان هسته ای ایران را از بین برد؟

برخی می گویند با برجام توان هسته ای ایران که قدرت بازدارندگی مان بود، از بین رفت ولی شاخص های توسعه هسته ای نشان داد که توان هسته ای ایران نه تنها از بین نرفت، بلکه افزایش هم یافت. به راستی اگر برجام تاسیسات هسته ای ایران را منهدم کرده بود، چگونه و با چه امکاناتی غنی سازی بالای 60 درصد حاصل شد؟! برجام نه تنها این توانمندی ها را از بین نبرد، بلکه افزایش درآمدهای ارزی کشور، دست برنامه ریزان هسته ای را برای توسعه و تجهیز بیشتر تاسیسات مرتبط، بازتر کرد.

درباره مخالفان برجام 

مخالفان برجام که تا دیروز می گفتند برجام خیانت و خسارت است و باید از آن خارج شویم، این روزها داد و قال راه انداخته اند که چرا زیر بار مکانیزم ماشه رفتید تا برجام از بین برود؟
بدان ها باید گفت: اگر برجام خوب بود، چرا یک دهه علیه آن حرف زدید و سنگ اندازی کردید (و وقتی خودتان به دولت رسیدید در صدد احیای برجام برآمدید)؟ 
اگر هم برجام بد است، چرا از فعال شدن مکانیزم ماشه ناراحت هستید؟ برجامِ بد از بین رفت و شما به آرزویتان رسیدید! مگر نمی گفتید که برجام به زیان ایران است؛ پس باید خوشحال باشید که مکانیزم ماشه ای وجود داشت که این خسارت را به پایان برساند. 

جالب است که می گویند مکانیزم ماشه باعث بازگشت تحریم ها شده و از این زاویه به مذاکره کنندگان ایرانی انتقاد می کنند ولی نمی گویند تحریم هایی که برمی گردد، همان تحریم هایی اند که در زمان خودشان بر ملت ایران تحمیل شده بود و آن را "کاغذ پاره" و "نعمت" می نامیدند و هر که انتقاد می کرد را با برچسب "بی بصیرت" منکوب و محکوم می کردند. در واقع اگر امروز تحریمی برمی گردد، تحریم های دست پخت خودشان بر می گردد.
مشخص است که همه این سر و صداها، سیاسی بازی است و نه دلسوزی برای مردمی که زیر بار تحریم ها کمرشان شکسته است.