بیست و ششم مردادماه، هر سال یادآور بازگشت آزادگان سرافرازی است که سال‌ها در اردوگاه‌های رژیم بعث عراق، نماد استقامت و پایداری بودند. این بازگشت، صرفاً پایکوبی رویداد نظامی نبود، بلکه تبلورشعف پیوندی عمیق میان بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، امام راحل و فرزندان معنوی‌اش بود؛ پیوندی که در اندیشه ایشان، اسارت را به یک فضیلت تبدیل کرد. تحلیل جایگاه آزادگان در منظومه فکری امام خمینی(س)، نیازمند فراتر رفتن از روایت‌های عاطفی و ورود به یک بررسی علمی و گفتمانی است. این جستار، بر آن است تا با استناد به منابع موجود و بررسی بیانات امام، ابعاد این نگاه را روشن ساخته و نشان دهد که چگونه اسارت در کلام ایشان، از یک شکست به یک پیروزی معنوی مبدل شد.

۱. تجلیل از اسارت، نه به مثابه انفعال، که به مثابه جهاد

در نگاه امام خمینی(س)، جنگ تحمیلی یک درگیری برای حفظ خاک و مرز صرف نبود، بلکه «جهاد فی سبیل الله» بود که در آن، هر رزمنده‌ای، چه در میدان نبرد و چه در بند اسارت، رسالتی الهی داشت. ایشان در توصیف مقام رزمندگان و آزادگان می‌فرمایند: «...ما را چه رسد که با این قلم‌های شکسته و بیان‌های نارسا در وصف شهیدان و جانبازان و مفقودین و اسیرانی که در جهاد فی سبیل‌الله جان خود را فدا کرده و یا سلامتی خود را از دست داده‌اند یا به دست دشمنان اسلام اسیر شده‌اند، مطلبی نوشته یا سخنی بگوییم؟» (صحیفه امام، ج ۱۹، ص ۴۱). این بیان، نشان می‌دهد که اسارت در نزد ایشان، نه پایانی بر جهاد، بلکه بخشی از آن است.

امام خمینی(س) اسارت را به یک عرصه مبارزه برای اثبات حقانیت انقلاب تبدیل کردند. ایشان در بیانات خود، اسرا را «گنجینه‌های ارزشمند» خواندند که هر روز اسارتشان، ضربه‌ای به دشمن و خدمتی به اسلام است. این نگاه به آزادگان هویتی فراتر از یک اسیر جنگی متعارف می‌بخشید و آنان را «سربازان امام زمان (عج)» و «شیرمردان در بند» می‌خواندند(پرتال امام خمینی). ایشان مقاومت آنها را به حدی مهم می‌دانستند که تصریح می‌کنند: «مقاومت آنها دنیا را شگفت‌زده کرده است»(صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۳۴۸). این تحلیل، درونی‌ترین باور آزادگان را شکل داد و آنان در اردوگاه‌های دشمن نیز، خود را به عنوان «نمایندگان انقلاب» معرفی می‌کردند.

این تجلیل از مقام اسارت، ریشه در آموزه‌های عمیق شیعی داشت. در امام خمینی(س) که عارف والا مقام  بودند اشاره شده است که ایشان مقام آزادگان را با «پرستش و عبادت الهی» مقایسه کرده و آن را بالاترین عبادت دانسته‌اند که بر اساس حکمت ۲۳۷ نهج‌البلاغه، پرستش از سر سپاس است و نه از ترس و طمع(پرتال امام خمینی).

۲. اسارت درونی و اسارت بیرونی: از انزوا تا خودسازی

امام خمینی(س) بزرگوار و رهبر معظم انقلاب، اسارت را تنها در بند بودن فیزیکی نمی‌دانستند، بلکه «اسارت نفس» و «وابستگی فکری» را اصلی‌ترین نوع اسارت قلمداد می‌کردند(گنجینه معارف). در این دیدگاه، آزادگان با وجود اسارت بیرونی، از بند نفسانیات آزاد بودند و همین امر، رمز مقاومت آنها بود. این نگاه در عمل به آزادگان کمک کرد تا در شرایط سخت اردوگاه، به دنبال معنایی برای زندگی خود بگردند.

بر اساس خاطرات آزادگان، آنها با وجود فشارها و نبود امکانات، به فعالیت‌های فرهنگی و تحلیلی می‌پرداختند. یکی از آزادگان به نام مصطفی محمدی نجف‌آبادی نقل می‌کند که در اردوگاه‌ها «گروه‌های دونفری، سه نفری ... می‌نشستیم و درباره امام صحبت می‌کردیم و اندیشه‌های امام، هدف امام از انقلاب و هدف امام از ادامه جنگ را تحلیل می‌کردیم»(رنج غربت، داغ حسرت، ص ۲۵۱). این جلسات، نوعی «کلاس امام‌شناسی» بود که به گفته وی، باعث می‌شد بچه‌ها «احساس نکنند اسیرند یا مثلاً در حبس به سر می‌برند»(همان، ص ۲۵۲). این تحلیل‌ها در واقع ترجمان گفتمان امام بود که در نبود ساختار رسمی و رسانه‌ای، توسط خود آزادگان بازتولید می‌شد.

همین قدرت معنابخشی درونی بود که افسران عراقی را در برابر آزادگان به حیرت وامی‌داشت. یکی از آزادگان نقل می‌کند که افسر عراقی پس از کتک زدن او می‌پرسد: «امام تو کجاست که تو را ببیند؟» و در پاسخ می‌شنود: «فکر کنم امام همین جا باشد.» با اشاره به سینه خود(همان، ص ۱۷۴). این پاسخ، نشان می‌دهد که آزادگان چگونه اندیشه و تصویر امام را در قلب خود جای داده بودند و این عشق، منبع اصلی پایداری و عزت آنان بود. این عشق به امام، به گفته یکی دیگر از آزادگان، «بسیار وحدت آفرین بود»(همان، ص ۹۱) و رمز موفقیت آنها در اسارت به شمار می‌رفت.

۳. پیام امام خمینی(س) و بازگشت به وطن: تبدیل مصیبت به موهبت

نگاه امام خمینی(س) به آزادگان تنها به تجلیل از مقام معنوی آنان محدود نمی‌شد، بلکه ابعاد عملی و حمایتی گسترده‌ای داشت. ایشان در برابر «جانی‌ترین دژخیم زمان»، یعنی رژیم صدام، اسارت فرزندان انقلاب را به مثابه «گنجینه‌های ارزشمند» می‌دیدند و در تلاش بودند تا از هرگونه آزار و هتک حرمت نسبت به اسرای دشمن نیز جلوگیری کنند. این نگاه، در دستورالعمل‌های ایشان به رزمندگان نیز منعکس شده است که آنان را به رفتار «انسانی اسلامی» با اسرای عراقی دعوت می‌کردند.

امام خمینی(س) در طول سال‌های اسارت، ارتباط معنوی خود را با آزادگان حفظ کردند. نمونه‌ای از این ارتباط، در نامه‌ای به یکی از اسرا در سال ۱۳۶۵ منعکس شده است که در آن، با لحنی پدرانه و دلسوزانه، ناراحتی خود را از رنج آنان ابراز داشته و ایشان را به صبر و استقامت دعوت می‌کنند. ایشان در این نامه، اسارت آزادگان را به دوران سخت زندان رفتن امام موسی کاظم(ع) تشبیه می‌کنند تا آنان را تسلی داده و به پایداری بیشتر تشویق نمایند.

بزرگترین تجلی این نگاه در روز بازگشت آزادگان رخ داد. امام خمینی(س)، اگرچه در زمان بازگشت آنان در قید حیات نبودند، اما نگاه و اندیشه ایشان، هویت بازگشت‌کنندگان را شکل داد. آزادگان، پس از سال‌ها دوری از وطن، نه به عنوان اسرا، بلکه به عنوان «گنجینه‌های ملت»، «رسولان انقلاب» و «عابدان عرصه ایثار» مورد استقبال قرار گرفتند. آنها نیز به نوبه خود، با وفاداری به عهد خود با امام، بر این پیوند معنوی تأکید کردند. این رابطه دو سویه بود؛ از یک سو، امام خمینی(س) مقام آزادگان را به عالی‌ترین درجات معنوی ارتقاء دادند و از سوی دیگر، آزادگان با پایداری خود، حقانیت گفتمان ایشان را اثبات نمودند.

در نهایت، بازخوانی دیدگاه امام خمینی(س) نسبت به اسرا نشان می‌دهد که ایشان، با یک «منظومه معنایی نوین»، مصیبت اسارت را به یک موهبت تبدیل کردند. در این منظومه، «اسارت» به «آزادی»، «بند» به «جهاد»، و «اسیر» به «آزاده» تغییر هویت داد. این نگاه، نه تنها به آزادگان در دوران سخت اسارت کمک کرد، بلکه پس از بازگشت نیز، به آنها هویتی ماندگار و ارزشمند بخشید که تا امروز نیز الهام‌بخش است.

خمینی، روح‌الله؛ (۱۳۷۹). صحیفه امام. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

پرتال امام خمینی(س). (تاریخ درج: ۱۳۹۶/۰۵/۲۴).

آزادگان در کلام امام خمینی (ره).

پرتال امام خمینی(س). (تاریخ درج: ۱۳۹۸/۰۷/۰۲). گوشه‌ای از خاطرات آزادگان از دوران اسارت.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س). (۱۳۹۶). رنج غربت، داغ حسرت: خاطرات آزادگان از دوران اسارت. (بی‌جا: بی‌نا).

دفاع‌پرس. (۱۳۹۴/۰۳/۲۳). آزادگان؛ مفسران گفتمان امام خمینی(س) در غیاب ساختار رسمی. (کد خبر: ۷۵۳۶۷۲) .

دانشگاه فرهنگیان. (۱۳۹۹). رهایی یا اسارت: بازنمایی بر ساخت دانش آموزان از معنای مدرسه. فصلنامه آموزش پژوهی، دوره ۶، شماره ۲۱.

English as a Foreign Language (EFL) in Captivity: The case of Iranian prisoners of war in the Iraq-Iran war. .Journal of Prison Education and Reentry, 5(2), 157-170