عصر ایران؛ چند روز پیش، در گذر روزمره، دو نوجوان دبیرستانی را دیدم که پشت ایستگاه اتوبوس در حال کشیدن ویپ بودند. دستگاه‌ کوچک و براقی در دستشان برق می‌زد.

   اسمش سیگار نیست. ویپ است.  ویپی که در میان انگشتان دستشان جا خوش کرده بود، شباهت به یک فلش مموری براق صورتی‌رنگ داشت، با عطر و طعمی که طبق روایت خودشان شیرین‌تر از آدامس بادکنکی است.

    از آن لحظه، یک سؤال ذهنم را رها نمی‌کند: چگونه در کشوری که از لحاظ قانونی فروش و واردات سیگارهای الکترونیک ممنوع است، این محصولات ‌چنین راحت در دست نوجوانان می‌چرخد؟

   تصویر کم‌خطر و شیک این دستگاه‌ها سبب شده است دختران و پسران نوجوان در مصرف ویپ از هم پیشی بگیرند. 

  ویپ ها  با طراحی شیک، نورهای رنگی و طعم‌های متنوع، به آن‌ها احساس "متفاوت بودن" و "متعلق بودن به گروه خاص" می‌دهد. مصرف ویپ برای آن‌ها شبیه به اکسسوری و یا استایل است و نه فقط یک عادت نادرست.

   از طرفی برچسب "برای ترک سیگار" بر روی بسته‌های این محصولات دخانی، نقش روانی معکوس ایفا می‌کند.

  آنچه به نظر می آید؛ وابستگی روانی به ویپ در میان نوجوانان در حال افزایش است و اغلب خانواده‌ها از مصرف فرزندان خود بی خبر هستند.

  در ایران، آمار رسمی در این باره وجود ندارد، ولیکن در گزارش سال ۱۴۰۲ جمعیت مبارزه با دخانیات آمده است: مصرف ویپ در نوجوانان ایرانی به‌ طرز نگران‌کننده‌ای در حال افزایش است و جایگزین سیگار سنتی شده است.

   در ایالات متحده آمریکا نیز بیش از ۱۴ درصد از دانش‌آموزان دبیرستانی به‌طور دائم ویپ مصرف می‌کنند.

   اگر نوجوانی در فرهنگ سنتی ما  سیگار بکشد، اطرافیان واکنش نشان می‌دهند؛ بوی آن اغلب دست مصرف کننده نوجوان را رو می‌ کند؛ اما ویپ این سدها را دور زده است. هیچ صدای کلیک فندک، بوی نامطبوع و یا دود آزاردهنده‌ای ندارد. از این رو والدین متوجه نمی‌شوند و همین ویژگی پنهانی‌بودن، آن را  در نظر نوجوان جذاب‌تر می‌کند. بسته‌بندی‌ها نیز بچه گانه، رنگی و فریبنده هستند.

  با یک جست و جوی ساده در فضای مجازی شاهد فروش انواع و اقسام آن در اشکال مختلف همراه با وعده‌های دروغین "بی‌ضرر"،"بدون نیکوتین" و "برای ترک سیگار"خواهید بود.

  ادعای مضحک فروشندگان ویپ این است که چنانچه به جای سیگار کشیدن و استعمال دخانیات از ویپ استفاده کنید؛ ۹۵ درصد، ضرر کمتری به سلامتی خود وارد خواهید کرد. چرا که  بخار مایع یا همان ایجوس فقط حاوی نیکوتین است و هزار ماده سرطان‌زا و خطرناک سیگار را ندارد. 

  از سوی دیگر ادعا می کنند؛ مافیای فروش سیگار در تمام دنیا و مبالغ بالای این تجارت سودآور از بزرگ ترین عوامل ارائه و انتشار اخبار تقلبی و مضر برای دستگاه‌های ویپ و سیگار الکترونیکی هستند.

   کارشان به جایی می رسد که حتی آمار هم ارائه می دهند؛ "طبق اعلام وزارت بهداشت در سال ۲۰۲۰ ویپ‌ها ۹۵ درصد کم ضررتر از سیگار و دخانیات هستند و این موضوع ثابت شده است".

  اگر بخواهیم ویپ را در یک جمله تعریف کنیم، باید بگوییم: ویپ همان سیگار است، در لباسی فریبنده، مدرن و بدون بوی سوختن. ویپ یا سیگار الکترونیکی، دستگاهی است کوچک، سبک و معمولاً بدون ‌بو که با گرم‌کردن مایع نیکوتین‌دار، بخاری تولید می‌کند که فرد آن را استنشاق می‌کند. بخار بی‌دودی که نه مثل سیگار سنتی تند است و نه آشکار. به همین دلیل، بسیاری از نوجوانان تصور می‌کنند بی‌ضرر است؛ در حالی که همین سادگی و نامرئی بودن، یکی از مرگ‌ بارترین جنبه‌های آن است.

  ویپ نه تنها نیکوتین دارد، بلکه نیکوتین آن به‌شکلی طراحی شده که سریع‌تر جذب بدن شود و وابستگی بیشتری ایجاد کند. به‌علاوه، اغلب طعم‌ها و اسانس‌هایی که به آن افزوده می‌شوند؛ از توت‌فرنگی و وانیل گرفته تا نوشابه و آدامس، تنها برای خوشایند کردن مصرف نیستند؛ بلکه برای هدف گرفتن گروه خاصی از جامعه یعنی نوجوانان طراحی شده‌اند.

اما ویپ تنها  جسم را هدف نمی‌گیرد. آسیب اصلی ویپ، زیرپوستی و ذهنی است. این وسیله، آرام ‌آرام مرکز پاداش مغز را مختل می‌کند، تمرکز را کاهش می‌دهد، اضطراب و بی‌قراری ایجاد می‌کند و در نهایت تبدیل به یک نقطه امن خیالی برای فرار از آشفتگی ‌ها و بحران‌های نوجوانی می‌شود.

  سیگارهای الکترونیکی برای اولین بار در سال ۲۰۰۳ در چین توسعه یافتند و بعدها  با هدف کمک به مصرف‌کنندگان سیگار در ترک سیگار، در سایر کشورهای غربی نیز توزیع شدند.

پارادوکس قانونی ویپ در ایران

چرا بازار ویپ در ایران به این شدت رها شده است؟

  در ایران، ویپ از نظر قانونی در وضعیت مبهمی قرار دارد. فروش آن رسمی نیست، اما ممنوعیت جدی و اجرایی هم ندارد. همین خلأ قانونی، فضا را برای گسترش بازار سیاه و فروش آزاد این محصول دخانی فراهم کرده است.

  از آنجا که اغلب دستگاه‌ها با طعم‌های شیرین و طراحی‌های فانتزی فروخته می‌شوند که به طور مستقیم نوجوانان را هدف گرفته‌اند، لذا گروه سنی ۱۴ تا ۱۸ سال طعمه خوبی برای چنین بازار سوداگرانه ای است.

  سیاه‌چاله‌ای به نام "منطقه خاکستری قانونی" سبب ایجاد این تصور شده است که قوانین مرتبط با دخانیات تنها برای سیگار نوشته شده است و نه برای ویپ و امثال آن. همین خلا در قوانین موجود موجب  شده فروشندگان چنین محصولاتی مدعی شوند که این که سیگار نیست، دستگاه بخار است. همین تفسیر ناصحیح، راه را برای دور زدن قانون گشوده است.

   نکته اساسی اینکه؛ در ذهن بسیاری از نوجوانان امروز، ویپ نه به‌عنوان وسیله‌ای برای ترک سیگار، بلکه به‌عنوان لایف‌استایل مدرن تعریف شده است؛ بدون بوی بد، با طعم میوه‌ای و طراحی شیک. 

بنابراین فروشندگان بدون دغدغه از ممنوعیت، سودشان را از این بازار خاموش می‌برند.

وقتی قانون می‌خوابد، بازار بیدار می‌شود

  برای مقابله با ویپ، به قوانینی نیاز داریم که به‌ صراحت نسل جدید محصولات دخانی را هم شامل شود. در حال حاضر ما با پدیده‌ای مواجه هستیم که بین قانون و واقعیت اجتماعی معلق مانده است. ویپ، به‌جای اینکه ابزاری برای ترک سیگار باشد، به ابزار ورود نوجوانان به دنیای اعتیاد بدل شده است.

  تا زمانی‌که شکاف میان کاغذ و کف خیابان ترمیم نشود، باید نگران نسلی باشیم که دود را با طعم انبه و هندوانه می‌بلعد، بدون ‌آنکه بداند هزینه‌اش چه خواهد بود. در واقع، قوانین دخانی کشور که باید حافظ سلامت عمومی باشد، فقط روی کاغذ باقی مانده است. 

  در مقایسه با بسیاری از کشورها، دغدغه‌های سلامت عمومی در ایران در اولویت پایین‌تری قرار دارند. نبود برنامه جدی برای آموزش خانواده‌ها، آگاهی‌بخشی در مدارس و رسانه‌های رسمی، باعث گسترش بیش از پیش این پدیده خواهد شد.

  از اواخر سال ۲۰۲۴ فروش سیگارهای الکترونیکی یک‌بار مصرف در سراسر بریتانیا، بلژیک و فرانسه ممنوع شد. این اقدام در پاسخ به نگرانی‌های فزاینده درباره اعتیاد نوجوانان به نیکوتین و تأثیرات زیست‌محیطی این محصولات صورت گرفته است. 

  در کشورهایی چون استرالیا و نیوزیلند نیز اقداماتی برای محدود کردن و یا ممنوعیت فروش سیگارهای الکترونیکی یک‌بار مصرف انجام داده‌اند، از جمله محدودیت در میزان نیکوتین و ممنوعیت فروش در نزدیکی مدارس.

حال چه باید کرد؟

  پذیرش وجود ویپ و اعتیاد نیکوتینی 

در نظام مدیریتی ایران، یکی از الگوهای رایج، انکار پدیده‌های نوظهور تا مرحله بحران است.

  بنابراین اولین و مهم‌ترین گام، کنار گذاشتن انکار و تابو است. والدین و معلمان باید بدانند ویپ فقط یک بازی و یا مد زودگذر نیست؛ بلکه حامل مواد اعتیادآور است. به‌همین‌خاطر جوانانی که از ویپ استفاده می‌کنند، سه ‌برابر بیشتر از دیگران به‌ سمت سیگارهای عادی می‌روند.

  شاید عده ای هم بگویند که بهترین راهکار استفاده از ویپ هایی است که نیکوتین ندارند؛ اما اینجا نیز به‌ بن‌بست می‌خوریم. زیرا بررسی‌ها نشان داده است که در این ویپ ها هم نیکوتین وجود دارد.

  واقعیت این است که بسیاری از والدین، مربیان و حتی مدیران مدارس، هنوز تصویر ذهنی‌شان از اعتیاد و دخانیات همان سیگار سنتی است. اما اعتیاد امروز با طراحی مینیمال، رنگ‌های فانتزی و به شکل خودکار و ماژیک وارد زندگی نوجوانان شده است. اگر نظام آموزشی، خانواده و رسانه‌ها نتوانند این چهره نو را شناسایی کنند، بازنده خواهند بود.

 ما در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که نوجوانان هر روز خود را با صدها  چهره موفق، زیبا، جسور و جذاب در شبکه‌های اجتماعی مقایسه می‌کنند. آنها الگوریتم‌ها، بدن‌های بی‌نقص، زندگی‌های فیلترشده و خنده‌های از پیش تمرین‌شده را در برابر نوجوانی قرار می‌دهند که هنوز هویت خود را نمی‌شناسد.

  چنانچه اقدام موثری در این زمینه انجام ندهیم، فردا با نسلی مواجه خواهیم بود که وابستگی نیکوتینی‌اش نه از قهوه‌خانه‌ها که از مدارس و خانه ها آغاز شده است ؛ نه با دود سیگار که با رایحه‌ی دلپذیر موز و شکلات.

این مهم را نیز بپذیریم که نوجوانان نسل حاضر برخلاف نسل‌های قبل، مصرف را نه از سر اعتیاد، بلکه از سر بیان خویشتن، جلب توجه و ساخت هویت آغاز می‌کنند.

  از نگاه روان شناختی؛ مسئولان، والدین و معلمان آموزش ندیده‌اند که چگونه با نسل تصویری، واکنشی و چند‌ هویتی امروز ارتباط بگیرند. لذا نه آموزش رسانه‌ای می‌دهند، نه فرصت گفت‌وگو ایجاد می‌کنند و نه سازوکار شنیدن صدای نوجوان را دارند. 

  نتیجه چه می شود؟