یک- پس از سالها گفت وگو و مناظره و مباحثه با دیگران به این نتیجه تلخ رسیده ام که »دلیل« و »برهان« و »ادب«، و حتی »سند« و »مدرک« کمترین تأثیر را در تغییر افکار آدمها دارد. ذهن و باورهای ما تحت تأثیر عوامل دیگری است. مهمترین عامل، شخصیت اخلاقی ما است. این عامل است که ما را در برابر اندیشه ای خاضع یا سرکش میکند. شخصیت اخلاقی آدمها در بستری از شرایط خانوادگی و اجتماعی و برخی خصلتهای فردی و عوامل درونی شکل میگیرد و تأثیرگذاری بر این عوامل، فوق العاده زمانبر و دشوار است. هر کسی با ترازوی خود به میدان بحث و گفت وگو می آید. شما سخنی میگویید که در ترازوی شما، وزن سنگینی دارد، اما در ترازوی او، کم وزن است. در نتیجه، شما ناباورانه متوجه میشوید که هر چه گفته اید، در او اثری نگذاشته است؛ چون برای او وزنی نداشته است. پس دلیل شما مهم نیست؛ مهم میزان و ترازویی است که طرف مقابل برای وزن کشی دلایل شما با خود آورده است. از طرف دیگر، ترازوی هر کس، همان شخصیت او است و گرفتن ترازوی کسی از دستش، یعنی بی شخصیت کردن او، و معمولا کسی به آسانی تن به این وضعیت نمی دهد. بنابراین شاید بهترین راه برای تأثیرگذاری بر دیگران، گفت وگوی خستگی ناپذیر درباره ترازوها و شاخص ها است. یعنی بحث را باید از سطح به اعماق برد تا شاید نتیجه ای بدهد. البته این شیوه گفت وگو، فقط از عهده کسانی برمی آید که اولا شاخص ها را بشناسند و ثانیا روش دفاع از آنها را بلد باشند. البته همه این حرفها در جایی معنا دارد که پای منافع مادی در میان نباشد و هر دو سوی گفت وگو، فقط انگیزه علمی یا فرهنگی داشته باشند.

مرحوم رضا بابایی - پاییز 1۳۱۲

دو - عشق و نفرت، قضاوت ما را یکسره مخدوش میکند؛ در دشمنان مان چیزی جز عیب و در دوستان مان چیزی جز شایستگی و نکات مثبت نمی بینیم و حتی عیوب ایشان نیز به نظرمان خوب می رسند. منفعت ما از هر نوع که باشد، نیروی مرموز مشابهی بر حکمِ ما اعمال می کند. چیزی که با آن سازگار باشد، بی درنگ در نظرمان خوب و عادلانه و معقول می آید و چیزی که با آن در تضاد باشد به شدت نامنصفانه و ظالمانه، یا بی ارزش و نابجا به نظر میرسد. اکثر تعصبات نسبت به موقعیت اجتماعی و طبقه و حرفه و ملیت و حزب و مذهب این گونه اند. فرضیه ای که آن را در نظر آورده و سر و شکل داده ایم، ما را نسبت به هر چیزی که بر آن منطبق است تیزبین، و نسبت به اموری که با آن تضاد دارند کور می سازد. اغلب آن چه مخالف حزب، نقشه، آرمان یا امید ماست، هر چند در نظر دیگران بسیار روشن باشد، هرگز برای ما قابل فهم و درک نیست. ذهن چیزی را که مخالف دل باشد، نمی پذیرد. در سرتاسر زندگی به خطاهای بسیاری می چسبیم و صرفا از سرِ ترسی که خود از آن آگاهیم، مراقبیم که هرگز بنیان آنها را زیر سوال نبریم؛ یعنی ترس از احتمال کشف این که تا کنون به چیزی یکسره نادرست باور و ایمان داشته ایم. این گونه، هوش ما، هر روز با فریب های هوا و هوس، فریفته و منحرف می گردد. جهان همچون اراده و تصور،

آرتور شوپنهاور، فیلسوف آلمانی.

سال هاست فهمیده ام که هر کدام از ما به تناسب میزان رشد عقلی و اخلاقی و فلسفی، "محدوده ی امن و یا خط قرمز" خاص خود را داریم که به هیچ کس حتی خودمان، اجازه ورود به آن را نمی دهیم. این محدوده امن برای ما مثل چشم است. مثلا مادری مهربان که نوزادش که از همه چیز عزیز تر است، اگر از سر غفلت انگشتش به چشم مادر بخورد، مادر با ضربه ای، آن دست بدون گناه را تنبیه می کند!! همه ما هم همینطور هستیم. "محدوده امن" مان از همه چیز برایمان مهم تر است و بشدت از آن حفاظت می کنیم. این حفاظت حتی می تواند غیر منطقی و حتی تا حدی غیر اخلاقی باشد. در روانشناسی به این رفتار " اشتباهات ادراکی" می گویند. بخاطر اهمیت موضوع، انواع مختلف این اشتباه ادراکی بسیار مورد توجه و تحقیق قرار گرفته است. (1) تحقیقات نشان داده است که این واقعیت حتی از دوران کودکی که هنوز چارچوب های مهمی برای ما ایجاد نشده است، نیز وجود دارد و در تصمیمات کودک نقش اول را بازی میکند. معمولا با بالا رفتن سن و دوری از احساسات دوره نوجوانی و جوانی و بخصوص با مطالعه، محدوده ی امن افراد کوچک تر می شود و رواداری بیشتری را پیدا می کنند. به درک بزرگتری می رسند که دیگران و عقائد آنها را به رسمیت بشناسند. تازه می فهمند که کلام نورانی قرآن " یَـأَی ُّهَا ٱلن َاسُّ إِن َا خَلَقنَ کُّم م ِن ذَکَر وَأُّنثَى وَجَعَلنَکُّم شُّعُّوبا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُّواْ " (۲) برای این است که با ایجاد قدرت شنیدن دیدگاه های مختلف "و نه لزوما پذیرش آنها" امکان معرفت و شناخت بیشتری را برای خودمان ایجاد می کنیم و با تخطئه و حذف آنها، راه را برای پیشرفت و شناخت بهتر و بیشتر بر خود می بندیم. این موضوع بصورت واضح در ساختار حاکمیتی ما نیز طی چند دهه گذشته، شکل گرفته است و حاکمیت را از شنیدن و بهره برداری از این موهبت "لتعارفوا" محروم کرده است. اغلب چالش هائی که نظام درگیر آنها است، بصورت واضح نشان از این "اشتباه ادراکی" عمیق است. اعتراضات "مرحوم مهسا امینی"، درگیری های امنیتی منطقه ای، عمده درگیری های بین المللی و حتی غرق شدن در اتحاد استراتژیک با روسیه و چین و تبعات اقتصادی و امنیتی ناشی از آن، نمونه های روشنی هستند که همگی ناشی از این ناشنوائی عمیق و اشتباه ادراکی است.

سعید رحیمی مرداد ماه 1403

پی نوشت:

1- سوگیری های شناختی

2- سوره مبارکه حجرات – آیه 1۳

https://fa.wikipedia.org/wiki/%E2%80%8C