جماران: یکی از اهداف در حوزه دیپلماسی ایران پس از آزادسازی خرمشهر، این بود که مشخص شود جنگ را چه کشوری آغاز کرد؟ بعد از عملیات بیت المقدس هنوز برخی از سرزمین­ های ایران در دست و یا تحت تسلط و یا در معرض دید و تیر دشمن بود. تا سال 1364 هر تلاش نظامی از سوی ایران برای خاتمه جنگ اجتناب­ ناپذیر بود و انجام یک عملیات‌ نظامی مؤثر علیه رژیم صدام، شرایطی را فراهم می ­کرد تا ارتش بعثی عراق تحت فشار قرار گیرد و جنگ در شرایط برتر به پایان برسد. یکی از این نقاط مهم می ­توانست انجام عملیات سرنوشت ­ساز در منطقه فاو باشد که جنگ را از موضع قدرت خاتمه دهد. اما به­ شرط آنکه تمام اروندرود به تصرف درآمده، ارتباط عراق با دریای آزاد قطع شده و این کشور به­ طور کامل در خشکی محصور می گردید. راقم این سطور معتقد است که عملیات والفجر هشت، اگرچه عجالتا منجر به خاتمه جنگ نگردید لاکن بعد از این عملیات موفقیت ­آمیز بود که مذاکرات قدرت­های بین المللی برای پایان جنگ به ­طور جدی از سرگرفته شد و قطعنامه 598 تدوین گردید. در واقع ایران از فتح فاو به این قطعنامه رسید و سپس به مرحله تکمیل و تصویب رسید که نتایج عملیات کربلای پنج کسب گردید. این قطعنامه که بخشی از خواسته های ایران را تأمین می کرد، بر مشخص شدن متجاوز، بازگشت به مرزهای بین المللی و پیش­ بینی مکانیزمی برای پرداخت خسارت جنگ اشعار داشت. پیروزی در فاو هم آغاز تحول در جبهه های ایران به ­حساب می ­آمد و هم - به لحاظ پیامدهای عملیات والفجر هشت و به دلیل این که ارتش صدام در سال 1367 سلسله عملیات باز پس­ گیری مناطق تحت تصرف ایران تحت عنوان رمضان­ المبارک را از این منطقه عملیاتی شروع کرد - نقطه عزیمتی بود برای ختم جنگ.

******************************

از مهمترین دلایلی که صدام حسین قرارداد 1975 الجزایر را به ­صورت یک طرفه ملغی کرد من جمله این بود که او مدعی بود کل اروندرود متعلق به عراق است. او خط تالوگ در رودخانه اروند را به عنوان مبنای مرز که در قرارداد مذکور قید شده بود، نمی ­پذیرفت. خط تالوگ خط القعر رودخانه است که طبق آن، مرز مشترک دو کشور رودخانه قرار دارد. مهمترین عامل برای تجاوز ارتش صدام به ایران و عدم پذیرش قرارداد 1975 الجزایر همین بهانه شط­ العرب(!) خواندن اروندرود بوده است تا با ابزار زور، مرز مشترک را به ساحل ایران بکشاند. از مهمترین بندهای قرارداد مذکور همانا ابتدا تعیین خط تالوگ بود و سپس ارتفاعات جبل حمرین در غرب کشور که در اختیار عراق قرار گرفت.

بنابراین در جریان عملیات والفجر هشت، مهمتر از هدف فتح شهر فاو، تسلط بر اروندرود بود، موضوعی که از نظر روانی و حیثیتی ضربه بزرگی به صدام و عفلقیان حزب بعث به ­حساب می­ آمد زیرا که سال ها از بدو تأسیس کشور عراق، آنان چنین زمینه ذهنی­ ای برای تجاوز به ایران و شعله ­ور کردن جنگ فراهم کرده بودند.

از دید فرمانده عالی جنگ، تسلط ایران بر دهانه اروندرود برای ختم جنگ به­ تنهایی کفایت نمی­ کرد و ماه ها قبل از عملیات فاو و نیز سال ها بعد، وی جسته و گریخته درباره بندر استراتژیک ام ­القصر به ­عنوان هدف اصلی عملیات والفجر هشت یاد می کرد که چون تحقق نیافت منجر به پایان فوری جنگ نگردید. آیت­ الله هاشمی رفسنجانی:

« فاو یکی از عملیات‌ هایی بود که برای ختم جنگ طراحی کرده بودیم. هدف هم این بود که از جاده ‌ی ساحلی به ام ­القصر برویم.» (رحمانی،1383،ص88)

بنابراین نبرد فاو، به مثابه آزمونی عینی و مؤثر برای شعار "جنگ جنگ تا یک پیروزی" به محک گذاشته شد. اما چرا این نبرد تا تصرف کامل بندر استراتژیک ام­ القصر و سپس حرکت به سمت بصره ادامه نیافت؟ محل بحث دیگر درازناکی است که در این مجمل فقط می توان گفت:

"چون توان ما تمام شده بود، اگر می خواستیم تا ام ­القصر برویم باید چند برابر توان موجود، نیرو می داشتیم. ما نیاز به 10 لشکر دیگر داشتیم." (علایی، درس گفتار)

در واقع حمله به شبه‌ جزیره فاو برای ایجاد فشار نظامی جهت پایان دادن به جنگ تحمیلی و دفع تجاوز قوای بعثی، طرح ‌ریزی شد.

«آیت­ الله هاشمی رفسنجانی: یکی از تحلیل‌ های ما این بود که اگر دریا را از عراق بگیریم و رابطه عراق را با دریا قطع کنیم و آتش ‌بس شود عیبی ندارد چون عراق نمی‌ تواند تحمل کند. تحلیل درستی هم بود به علاوه کشورهای جنوب خلیج فارس هم وقتی ببینند ما در آنجا هستیم حتماً ملاحظه می‌ کردند طرح مکملی هم داشت. چون از اول که طراحی کردیم نمی ‌خواستیم وارد بصره شویم. ملاحظات انسانی داشتیم که به مردم بصره آسیب نرسد.» (علایی،1391، ص152)

اما برخی موارد دیگر که نبرد فاو و تصرف این شهر را در درجه اهمیت بالایی قرار می­ داد عبارت بود از:

پایگاه موشکی که از این نقطه مهمترین بندر ایران - امام خمینی - مورد اصابت بود. عراق در طول جنگ تا زمان عملیات والفجر هشت حدود 90 فروند موشک ساحل به دریای  H.Y.2(اچ، وای، تو) یا کرم ابریشم ساخت چین را به سمت مراکز اقتصادی ایران شلیک کرده بود. انتخاب منطقه فاو هم از این نظر و نیز به ­لحاظ محدودیت واحدهای توپخانه، آتش دشمن را نسبت به عقبه ایران دور می کرد، که این مهم علاوه بر پیامدهای مثبت سیاسی و اقتصادی، از نظر نظامی قابل توجه بود.

مخازن نفت به­ عنوان تأمین کننده بخشی از منابع مالی و هزینه ­های جنگی عراق و نیز

دو اسکله البکر و العمیه که نفت صادراتی عراق به این دو اسکله پمپاژ می شد. عراق سومین تولید کننده نفت بود و دارای مهمترین ذخایر نفت جهان. ایران با چنگ اندازی به بخش مهمی از گلوی نفتی عراق، هزینه انتقال نفت را به چند برابر افزایش داد.

موقعیت ژئوپولوتیک خور عبدالله. برعکس ایران که بیش از هزار کیلومتر در خلیج فارس و دریای عمان ساحل و دسترسی به آب های آزاد دارد، واردات و صادرات کالای عراق فقط از این مسیر ممکن و مستلزم هماهنگی با کشورهای پیرامون بود. از بزرگترین بنادر عراق، بصره است که در انتهای رودخانه اروند قرار داشته، با عملیات والفجر هشت به ­طور کامل از حیز انتفاع خارج می­ گردید و نیز جایگزین آن، بندر ام ­القصر در همسایگی با کویت. این بندر همان عاملی است که باعث اشغال کویت توسط صدام گردید. در این محاصره کشورهای پیرامونی، حتی هواپیماهای عراقی باید از کشورهای هم­ جوار مجوز بگیرند.

شکست توهم شکست. 75شبانه روز نبرد در فاو، طولانی ترین عملیات در تاریخ جنگ تحمیلی است که مشخصا ایران پس از فتح خرمشهر چنین موفقیتی را به دست نیاورده بود. روحیه افراد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در سال پنجم جنگ رو به­ ضعف گراییده و آکنده از یأس و نومیدی بود. رزمندگان و فرماندهان ایران، از اینکه بتوان علیه ارتش صدام اقدامی مؤثر انجام داد دچار کرختی و رخوت شده بودند. این عملیات ارزیابی از توانمندی ایران را در داخل و خارج کشور تحت تأثیر قرار داد و نشان داد که قدرت خلاقیت خواهد توانست کمبود شدید یگان‌ های مانوری، امکانات و مقدورات مورد نیاز برای عملیات را تا حد زیادی جبران کند. دشمن برای باز پس­ گیری فاو نیروهای خود را به طور گسترده به خطوط مقدم جبهه گسیل داشت و اگر بخش مهمی از توان نظامی دشمن در این عملیات منهدم نمی‌ شد، ارتش بعثی دست به تهاجمات گسترده ‌ای علیه مواضع رزمندگان اسلام در نقاط مختلف جبهه می ‌زد. قدرت دشمن تا آن ­زمان رو به افزایش بود و بالعکس منحنی قدرت نظامی ایران سیر نزولی داشت و روند تغییرات در توان رزم ایران بسیار کند بود.

"حسین علایی: تا دریاچه نمک بیشتر نرفتیم، اگر توان داشتیم تا ام ­القصر می رفتیم و شرایط عوض می شد گرچه از نظر تاکتیکی رفتن به سمت بالا، جبهه را عریض می­ کرد و قابلیت دفاع کمتر بود. ما دیگر توانی نداشتیم که بخواهیم بالاتر برویم... در این زمان ارتش بعثی  قادر بود جبهه های جنگ را در مدت یک ماه مداوم و بدون وقفه بمباران کند. در هر زمانی این ارتش قادر بود تا 40 گردان توپخانه را در یک نقطه متمرکز کند و در مقابل عملیات آفندی یگان های خودی که به استعداد 100 گردان بودند، می توانست 300 گردان را از سایر جبهه ها آزاد کند و در مقابل نیروهای تک کننده، آرایش و گسترش دهد. در آن شرایط از مجموع استعداد فوق 360 گردان پیاده، 68 گردان زرهی و مکانیزه در خطوط مقدم جبهه ها استقرار داشتند که با 90 گردان توپخانه صحرایی پشتیبانی می شدند. بنابراین ارتش بعثی قادر بود که در مقابل تهاجم قوای ایران با 180 گردان پیاده و 52 گردان زرهی و مکانیزه به عنوان واحدهای احتیاط، پاتک های مستمر اجرا کند. در آن زمان مجموع استعداد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی حدود 12 لشکر بود که می توانست با 100 گردان آزاد به عملیات در هر نقطه ­ای، مبادرت ورزد... توان عملیاتی سپاه در آن زمان که به فاو حمله کرد و فاو را گرفت نصف توان نیروهای احتیاط دشمن بود." (علایی،1391، ص144)

اهمیت و ارزش سیاسی منطقه فاو از عوامل مؤثر در انتخاب منطقه بود، به خصوص اینکه مسئولان جمهوری اسلامی می ­پنداشتند که تصرف فاو، مشکلات شکننده ‌ای را برای دشمن به ­بار می ‌آورد و نتایج مثبت سیاسی برای جمهوری اسلامی در پی خواهد داشت. فرمانده عالی جنگ در بیان ارزش سیاسی آن می ‌گوید:

«آیت­ الله هاشمی رفسنجانی: اگر ما همین ­جا را موفق شویم، خیلی بزرگ است و ارزش دارد. اگر اینجا دست ما باشد، دنیا روی آن حساب می‌ کند.» (فصلنامه، ص24)

و در جای دیگر می ­فرماید:«در سال 1364 روزی جلسه ­ای داشتیم در منزل آیت­ الله موسوی اردبیلی، در آن جلسه که سران نظامی و سیاسی حضور داشتند بحث بر سر چگونگی ادامه جنگ بود. شهید صیاد شیرازی طرحی داده بود برای بازسازی جبهه پس از عملیات بدر که این طرح رد شد. گروهی معتقد بودند یک عملیات موفق بکنیم و جنگ را تمام بکنیم. گروهی دیگر می­ گفتند جنگ را با همین شرایط ادامه می­ دهیم تا به اهداف خود برسیم و گروهی نیز میانه این دو رأی را داشتند. من در آن جلسه درباره دیدار خود با امام توضیح دادم که وقتی به ‌عنوان فرمانده جنگ در سال 1364 انتخاب شدم در ملاقات با امام گفتم: معتقدم یک عملیات موفق انجام دهیم و سپس جنگ را از لحاظ سیاسی و نظامی به نفع خود پایان دهیم اما ایشان جواب صریحی نداد بلکه لبخندی زد که من نفهمیدم به معنی موافقت است یا مخالف. در میان فرماندهان برخی با نظر من موافق بودند برخی مخالف. پس از عملیات بدر روشن شد که امریکا از نظر اطلاعاتی به عراق کمک می ‌کند. ارتش فقط با عملیات کلاسیک و منظم موافق بود اما سپاهی ­ها روحیه دیگری داشتند. تمرکز فرماندهان سپاهی روی عنصر غافل­ گیری بود. لذا عملیات والفجر هشت طراحی شد.» (همان، ص195)

نتیجه: عبور از اروندرود، قدرت‌ های جهانی را مطمئن کرد که ایران می ‌تواند به یک پیروزی سرنوشت‌ ساز در جنگ دست­ یابد. آغاز تحول و گشایشی مهم در جبهه‌ های جنگ که منجر به دستاوردهای سیاسی و نظامی دیگری شد.

عملیات والفجر هشت به­ مثابه راهبرد بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران از طریق حمله گسترده، توانست جنگ را به داخل خاک دشمن منتقل کند. با فتح فاو، صدام و حامیانش احساس خطر کردند و مقدمه‌ ای شد تا شورای امنیت سازمان ملل متحد به خواسته ‌های جمهوری اسلامی ایران توجه بکند و به­ سمت تدوین «قطعنامه ۵۹۸» جلو برود. قدرت‌ های بزرگ حامی صدام اطمینان یافتند که با راه حلی سیاسی باید از پیشروی ­های نظامی جمهوری اسلامی جلوگیری کنند.

در شرایطی عملیات فاو انجام شد که حوزه دیپلماسی جنگ دستش از امتیازات سیاسی خالی بود زیرا به ‌رغم اهمیت خیبر و بدر این دو عملیات در سرنوشت سیاسی جنگ تأثیری نگذاشتند. حملات شیمیایی عراق گسترش یافته بود و ایران تجهیزات لازم و کافی برای دفاع در مقابل این سلاح‌ ها را در اختیار نداشت. فرمانده جنگ پیوسته در دیدارهای خارجی خود، بر آمادگی ایران برای پایان ‌‌دادن به جنگ تأکید می­ کرد. او از یک سو خطاب به فرماندهان نظامی جنگ گفت: «شما از اروندرود عبور کنید و به آن‌ طرف بروید و منطقه فاو را تصرف کنید، ما جنگ را تمام می‌ کنیم.» و از سوی دیگر در پیامی کتبی خطاب به نمایندگان کشورها شروط ایران را چنین اعلام کرد:

 «دولت‌ ها و جوامع بین‌ المللی به حقایق اعتراف کنند. در چنین صورتی امکان تشکیل یک محکمه بین‌ المللی برای محاکمه رژیم بعث عراق به‌ عنوان آغازگر جنگ به ‌وجود آمده و راه ختم جنگ را هموار خواهد ساخت.»

منابع:

رحمانی قدرت ­الله، بی پرده با هاشمی رفسنجانی، تهران، انتشارات کیهان، چاپ دوم 1383

علایی حسین، روند جنگ ایران و عراق، تهران، نشر مرز و بوم، چاپ اول، 1391

علایی حسین، تحلیل و بررسی عملیات والفجر 8، درس گفتار اول، دوره تداوم آموزش راویان نور، بسیج دانشجویی استان تهران

فصلنامه تخصصی مطالعات جنگ ایران و عراق، گزارش دومین گردهمایی فرماندهان و مسئولان جنگ، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، سال چهارم، شماره 15، زمستان 1384