جماران: راوی حاضر در صحنه می گوید احمدشاه مسعود در حین دادن فرامین نظامی شاهنامه هم می خوانده است. یکی از نظامیان حاضر در میدان رزم با شک و تردید از او می پرسد که حال چه وقت شاهنامه خواندن است؟ 

این شاهنامه خوانی در میدان چندان برای آگاهان شگفت انگیز نیست. پیشترها هم شاهنامه خوانی در حین جنگ در لشکرگاه ها مرسوم بوده است. حتی کسانی که شاهنامه را به عربی برگردانده‌اند همین نیت را داشته اند. جز آن، تبار افغانستان همانند ایران به همین اسطوره های حماسی شاهنامه بازمی گردد. به قول محمود افشار یزدی (پدر ایرج افشار) نویسنده و سراینده «افغان نامه» در سه جلد که سابقه تالیف و انتشار آن به بیش از نیم قرن پیش باز می گردد، پیوند میان این دو ملت در این داستان های کهن به خوبی بیان شده است:

بود ایرانی و افغان ز یک نسل

که از رودابه زاده پور زالش 

همان رودابه دخت شاه کابل

که از افغان زمین باشد نهالش

همان زال زر آن داماد محراب 

ز کابل برد زی ایران عیالش. 

و همه مقصود او در این بیت تجلی یافته که: 

همه تاریخ ما پیوسته با هم

میسر نیست از هم انفصالش.

به هر روی از گفته مسعود پیدا است که متوجه همه این تاریخ و پیوندها بوده است. او می دانست که نمی توان تاریخ فرهنگی سیاسی اجتماعی دو ملت را از هم جدا کرد. وی به معترضی که گفته بود میدان رزم جای شاهنامه خوانی نیست، پاسخ داده بود: «کل این عملیات به خاطر این ادبیات است.» شاهنامه تنها رزم نامه نیست، بلکه کتاب خرد و داد، جوانمردی و گفت و گو است و ارزش‌های مشترک انسانی را به نمایش می گذارد. در همان روزهای هجوم طالبان به شهرهای افغانستان شاهد این منش پهلوانی بودم. کسانی از عالمان (از تبار همان شهید مزاری بزرگ، پدر زینب مزاری که به دست طالبان کشته شد و این روزها حتی به سردیس های او در شهرهای افغانستان رحم نکردند) را دیدم که عزم بازگشت به وطن پرخوف و خطر کرده بودند، برخلاف آنچه که در برخی گزارش ها از گریز افغانستانی ها از وطن خویش نشان می دهند. آنان می گفتند نباید در چنین شرایطی مردم را تنها گذاشت.

 این روزها فیلم گفت و گویی با پسر شیر «شیر پنجشیر» احمد مسعود در فضای مجازی دست به دست می شود. او با زبان و لهجه ای شیرین که برای خراسانی ها آشناتر است و ما را به دوره بیهقی می برد، می گوید پدرش به او گفته سعدی بخوان و او را با آثار حضرت حافظ و سعدی آشنا کرده است. گفت و گوی این روزهای او به خوبی نشان می دهد که چقدر با این زبان و ادبیات آمیخته است. یاد شعر استاد خلیل الله خلیلی افغانستانی، از بزرگ ترین قصیده سرایان معاصر زبان فارسی می افتم که چنین سروده است:

غزنه با شیراز دارد ربط‌های معنوی

قصه بسیار است من در اختصار آورده ام

ملت افغان و ایران غمگساران همند

غمگساران را حدیث غمگسار آورده ام

هم او در شعری با عنوان «به بارگاه سعدی» خطاب به آن شاعر بزرگ گفته است:

سعدیا دیده گشا حالت دنیا بنگر

ماجرای دل آواره شیدا بنگر

به گمان تو بشر یک به یک اعضای همند

اینک ای شیخ اجل این همه اعدا بنگر

یک جنبه مهم در ادبیات فارسی که آن را عالمگیر کرده است، انسان دوستی و پیام عشق و محبت به همه انسان ها، فارغ از نژاد و زبان و سایر ویژگی های قومی است. هرکس که دل در این معانی داشت، پیام زبان فارسی را دریافته و می داند که زبان مشترک همه انسان ها است.

این روزها آنچه در افغانستان می گذرد نشانی از این همه ندارد و دشمنان اندیشه انسان دوستی قصد جان و مال و ناموس این و آن کرده اند. به دشمنی ها دامن زده اند و به آوارگی ها افزوده اند. حقوق مشترک انسان ها را فراموش کرده‌اند و پای بر شکاف های قومی می فشارند. مفهوم «ملت یکپارچه افغانستان» گرفتار چندپارگی مذهبی و قومی شده است. آیا آدمکشی بیشتری در پیش است؟ آیا نسل کشی مدرن گسترش خواهد یافت؟ آیا کوچ و مهاجرت های ناخواسته و اجباری در راه است؟ آیا حقوق زنان و کودکان به صورت سازمان یافته تری زیر پا نهاده خواهد شد؟ اگر آن روز در مدارس دخترانه و پسرانه و دانشکده ها و دانشگاه ها و محافل علمی و فرهنگی و نمایشگاه های کتاب بمب گذاری می کردند، امروز قرار است به شکل ساختاری با درس و بحث و مدرسه و فرهنگ و هنر و آموزش های جدید مقابله شود؟ 

از نابودی مظاهر تمدن و مردمسالاری در افغانستان چه کسانی سود می برند؟ تشکیل «امارت» با حذف مردم، مطابق کدام آموزه اسلامی و انسانی است؟ برداشتن پرچم های عزاداری حسین سیدالشهداء چه پیامی دارد؟ آیا نماد و الگویی فراگیرتر از فرزند رسول خدا (ص) برای مقابله با ستم و ستمگری و از سویی، دفاع از شرافت و انسانیت سراغ دارید که حتی نباید پرچم عزای او در بین پیروان او برپا باشد؟ آیا دست کم بیعت برای مشروعیت چنین امارتی لازم نیست؟ و بالاخره، چه کسانی از چنین وضع آشفته ای سود می برند؟ از شرایط پیدا است که همسایه غربی افغانستان، ایران، به رغم آن هم دلبستگی ها و یگانگی ها امروز به بی عملی افتاده است. کشوری که سال های طولانی میزبان صدها هزار افغانستانی بوده و در دل خود هزاران دانشمند و ادیب و آهنگساز و خوش نویس و هنرمند و نویسنده و گوینده و خواننده و فیلم ساز و خبرنگار و پزشک و مهندس و صنعتگر و مدیر و صاحبان مشاغل و حرف آزاد را پرورش داده، تاثیرگذاری چندانی در این وقایع ندارد. و همه ایرانیان و ایران دوستان و دلبستگان به پیام های معنوی ادبیات و زبان فارسی نگران از بین رفتن بیشتر انسان و انسانیت و انسانیات در وقایع امروز افغانستان هستند. آیا غده سرطانی دیگری در منطقه، دیوار به دیوار ما در حال شکل گیری است؟

 کلام را با شعر جانسوز استاد خلیلی افغانستانی خطاب به سعدی که گفته «بنی آدم اعضای یک پیکر اند، که در آفرینش ز یک گوهرند» به پایان می برم:

ملتی غرق به خون گشت ننالید کسی

وضع همدردی و غم خواری اعضا بنگر

راستی و شرف و دوستی و مهر و وفا

حرف هایی است که افتاده ز معنا بنگر

یک قدم دورترک ملت همسایه خویش

غرق در آتش و خون  بی کس و تنها بنگر.