امروزه جهان اسلام به اسلامی نیاز دارد که تبیین کننده اش علی ابن موسی الرضا علیه السلام است و ما در این نوشتار با توجه به ایام ولادت ایشان به بررسی نگاه آن بزرگوار درباره ی موضوع تعامل افراد جامعه اسلامی با یکدیگر خواهیم پرداخت .

از بررسی رفتار و سخنان امام رضا(ع) به دست می‌آید که ایشان افراد جامعه اسلامی را دعوت می‌کردند که از جنبه‌های گوناگون در امور خود مشارکت داشته باشند که عبارتند از:

۱- مشارکت در مسوولیت

هر اجتماعی برآمده از یک پیوند است و هر چه دایره این پیوند وسیعتر باشد اجتماع نیز وسیعتر خواهد شد و بالتبع دامنه مسوولیتها و وظایف نیز گسترش خواهد یافت. در میان مفاهیم دینی عناوین زیادی هست که میان افراد مختلف پیوند برقرار می کند اما گسترده‌ترین و فراگیرترین عنوان، مفهوم اسلام است و امام رضا (ع) نیز همین عنوان را ملاک ایجاد مسوولیت و برقراری تعامل دانسته، فرمودند: « کسی که شب را به صبح کند در حالی که به امور مسلمانان اهتمام نورزیده باشد از مسلمانان به شمار نمی رود.»(الفقه المنسوب الی الامام الرضا، ص 369)

تاکید امام رضا (ع) بر عنوان مسلمانی به جای هر عنوان خاص مذهبی از قبیل شیعه بودن و یا عناوین دیگر، نشان از جایگاه خاص این عنوان در تعاملات جامعه دینی دارد. این سخن یعنی این‌که افراد جامعه اسلامی نسبت به مشکلات دیگر مسلمانان بدون در نظر گرفتن مذهب و قومیت و نژاد باید دغدغه داشته باشند و کسی حق ندارد با این توجیه که آن مسلمان خارج از مرزهای جغرافیایی خودش سکونت دارد از زیر بار مسوولیت شانه خالی کند.

2- مشارکت علمی

توصیه قرآن کریم مشارکت در گفت‌وگو بر سر اصول مشترک است و همین توصیه مبنای رفتار امام رضا (ع) در دوران حیات خود بود. امام رضا (ع) اعتقاد داشت که انسان‌ها باید آزاد بیندیشند و با نیروی خرد و بدون هیچ اجباری، ایمان استوار و راستین را به دست بیاورند. به همین خاطر بود که ایشان در دوران حضور خود در مرو، مشتاقانه در جلسات گفت‌وگو با پیروان دیگر ادیان و مذاهب شرکت می‌کردند و با توجه به اصول مورد تایید قرآن به گفت‌وگو می‌پرداختند.

مروری بر گفت‌وگوهای امام رضا (ع) با ابوقره از سران اصحاب حدیث درباره مسائل خداشناسی(الکافی، ج۱، ص ۳۲۱) و گفت‌وگوی ایشان با یحیی بن ضحاک سمرقندی در مورد مساله امامت(عیون اخبار الرضا، ج۲، ص ۲۳۱) نشان می‌دهد که آن بزرگوار به دنبال این بودند که از طریق گفت‌‌وگوهای علمی پیام خود را به دیگران منتقل کنند واین روحیه ایشان آنقدر در نزد دیگران روشن بود که وقتی امام در مسیر خود به نیشابور رسیدند همه از ایشان خواستند تا سخنی بگوید و برایشان به یادگار بماند و آنجا بود که امام رضا (ع) حدیث سلسلة الذهب را بیان کردند.(معانی الاخبار، ص ۳۷) این نشاط علمی امام نشان می‌دهد که حضرت باور داشتند که اگر همه گروه‌هایی که در پاره‌ای موارد با یکدیگر اختلاف دارند در کنار هم بنشینند و با هم سخن بگویند بسیاری از سوالات برطرف می‌شود و نگاه‌ها به هم اصلاح می‌شود و این همه، از برکات همین مشارکت‌های علمی است.

۳-مشارکت مناسکی

مسلمانان با هر مذهب و عقیده‌ای، اعمال عبادی یکسانی دارند؛ همگی به سوی یک قبله نماز می‌گذارند و عبادت می‌کنند و هر ساله در یک مکان برای انجام اعمال حج جمع می‌شوند و البته ازنظر فقهی تفاوت‌هایی در نحوه برگزاری اعمال دارند. فرقه‌گرایان ترجیح می‌دهند که خود را از بقیه جدا کنند و مناسک خود را مستقلا به جای بیاورند اما این نوع اقدام نه تنها از سوی امام رضا (ع) توصیه نشده بلکه ایشان سفارش می‌کردند که برنامه‌های عبادی به صورت مشترک برگزار گردد و همه در این برنامه عبادی مشترک حضور داشته باشند(عیون اخبار الرضا، ج۲، ص ۱۱۱)وخود نیز شرکت می‌کردند. به طور کلی این نحوه تعامل با پیروان مذاهب دیگر، سفارش مشترک تمام امامان است؛ حتی امام صادق(ع) می‌فرمایند: «هر کس با برادران اهل سنت و در صف اول نماز جماعت آنها نماز بخواند، گویی در صف اول پشت سر پیامبر نماز خوانده است»(کافی، ج۶، ص ۳۴۰)

۴- مشارکت عاطفی

ممکن است فردی بر حسب مسوولیت خویش، به دیگران توجه نماید و یا با وی تعاملات علمی هم داشته باشد. ممکن است دو نفر با هم در یک مکان به عبادتی مشغول باشند اما توصیه‌های امام رضا (ع) برای مشارکت به همین موارد ختم نمی‌شود. بلکه ایشان همگان را توصیه مي‌کنند که نسبت به مسلمانان حس مهربانی داشته باشند و به آنان نیکی نمایند. امام رضا (ع) خطاب به اصحابشان در مورد نحوه رفتار با دگراندیشان مذهبی می‌فرمایند: «پس از ایمان به خداوند، مهربانی کردن با مردم و نیکی کردن به خوب و بد آنها، بیانگر خردمندی و دوراندیشی است.»(عیون اخبار الرضا، ج۲، ص ۳۵) بر پایه این سخن، مسلمانان موظفند که نسبت به یکدیگر بدون در نظر گرفتن گرایشات مذهبی، اصول اخلاقی از قبیل حسن خلق، مدارا، چشم‌پوشی از عیوب، حمل عمل برادران دینی برصحت، تلاش برای رفع حوایج آنان، خیرخواهی برای یکدیگر و دیگر مظاهر اخلاقی و عاطفی را رعایت نمایند

کوتاه سخن این‌که امام رضا علیه السلام به تمام مسلمانان در گستره زمان پیام می‌دهند و از آنان می‌خواهند که به هم مهربان باشند؛ نسبت به هم احساس مسوولیت نمایند؛ از هر فرصت و تجمعی برای نزدیک شدن به هم استفاده نمایند و برای حل اختلافات خود، میدان نبرد را انتخاب نکنند بلکه همدلانه در کنار یکدیگر بنشینند و با هم گفت‌گو نمایند. به امید آن روز