مقدمه

شرافت زمانی ماه های مبارک رجب و شعبان و رمضان، آنها را در هاله ای از نور و زیبایی قرار داده است. سالکان الی الله و مناجاتیان درگاه ملکوتی حضرت الله روزها را می شمارند و نگاه به آسمان دارند تا هلالِ ماه خدا، ماه رجب، پس از فرو شدن خورشید آخرین روز ماه جمادی الثانی بر آید و جشن عبادت آنان آغاز گردد. اینان کمر همت را می بندند و با تغییراتی در برنامه روزانه خود، شبهای ماه رجب را بیشتر بیدار مانده، دل ها را به تلاوت قرآن کریم و جملات دل افروز مناجات الهی زنده می کنند و روزها را در عین زندگی در بین مردم، روزه داشته، دل را به ذکر خداوند و تذکر نعمت های او مشغول می دارند. دائماً ذکر استغفار بر لب دارند و از انفاق آنچه در وسع دارند، دریغ نمی ورزند.

ماه مبارک شعبان نیز در ادامه ماه رجب و سالروز بعثت پیامبر اکرم(ص) چهره می گشاید و با بشارت میلاد ائمه(ع) و از جمله مولود نیمه شعبان، موجی از شادی و شعف را برای جهانیان و مسلمانان، به ویژه شیعیان و محبان خاندان رسالت به هدیه می آورد. شعبان، ماه آماده شدن برای حضور در مهمانی بزرگ خدا در ماه مبارک رمضان، به گوش رسیدن زمزمه های مناجات شعبانیه و ترنم «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک» از هر معبد و مسجد و مزار، و از هر خانه ای است که «اَذِنَ اللهُ اَنْ تُرَفَع و یُذْکَرَ فیها اسْمُه» (نور/ ۳۶) مناجاتی که همه ائمه علیهم السلام آن را در ماه شعبان می خواندند و با آن، با حضرت دوست نجواها داشتند. و سرانجام ماه ضیافة اللّه ، ماه مبارک رمضان، ماه عارفان و ماه واصلان، ماه عاشقان و ماه رهجویان وصال. ماه آنها که در ماه رجب و شعبان دل را از غیر پرداخته و با تکرار آیات الهی و دعاهای وارده، چشمه های حکمت و معرفت را از قلبهای خود جاری کرده اند و اینک در این ماه در پی آن اند که به لیله القدر دست یابند.

محور نوشتار حاضر، سخنان عارف متاله، حضرت امام خمینی(س) درباره این ماه رجب است. امام(س) خود برای این ایام و شهرها برنامه ویژه ای داشتند و به دیگران نیز موکداً سفارش می کردند که از آنات این روزها و شبهای آسمانی بهره گیرند. در اینجا، با توجه به ظرفیت نوشتار، پس از بیان سخنی از عارف بزرگ، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی به گزیده ای از آنها اشاره می کنیم. بدان امید که بهره ای از آن نصیب همگان گردد.

ماه مبارک رجب

هرگاه ماه رجب فرا رسد، فرشته «داعی» از آسمان هفتم، هر شب تا بامداد چنین ندا می دهد:

«ای ذاکران، ای مطیعان، ای مستغفران، ای توبه جویان! مژده! مژده! بشارت! بشارت: خداوند می فرماید: من همنشین آنم که از من بخشش خواهد! ماه ماه من است و بنده، بنده من. رحمت رحمت من است. هر که مرا در این ماه بخواند پاسخش می دهم و هر که از من چیزی بخواهد، خواسته اش برآورده سازم و هر که از من راه بخواهد هدایتش کنم. این ماه را رشته پیوند میان خود و بندگانم ساخته ام. هر که بدان دست یازد، به من رسد!»

عارف واصل، بنده مخلص خدا، میرزا جواد ملکی تبریزی، پس از نقل این حدیث شریف چنین فریاد برمی آورد:

«آه! آه! دریغ! دریغ از این همه ناسپاسی و بدبندگی در برابر آن همه مهر ورزی و بنده نوازی! کجایند سپاسگزاران و حق شناسان؟ کجایند کوشندگان و تلاشگران؟! کجا، چگونه و که می تواند قدر و قیمت ندای فرشته داعی را سنجیده و ارزش آن را دریابد؟ ... کجایند آنان که به قصر و کوتاهی خویش معترفند تا در پاسخ ندای فرشته داعی زبان بگشایند و بگویند: «لبیک و سعدیک!»

نزد اولیای الهی، خودسازی و تهذیب نفس از این ماه آغاز می شود تا لیاقت حضور در ضیافت الهی در ماه مبارک رمضان به دست آید. بدون آمادگی روحی نمی توان در کناره سفره رحمت الهی نشست و آن گونه که شایسته میهمانی خداست، از آن بهره برد. بسیاری از بزرگان اهل معرفت و از جمله حضرت امام خمینی(س)، ماه رجب را آغاز تلاش و کوشش معنوی برای این منظور دانسته اند. شاید یکی از اسرار آن، وقوع بعثت پیامبر اسلام و آغاز دعوت مردم به اسلام و هدایت آنان در این ماه باشد؛ روز ظهور رحمت خداوند سبحان و اشرفِ ایام سال.

میلاد پر برکت امیرمومنان امام علی علیه السلام نیز بر شرافت این ماه افزوده است. سفارش به عبادت، دعا، ذکر، شب زنده داری، روزه و حضور قلب و اعمال مخصوص ایام البیض، از جمله اعتکاف، همگی برای آمادگی روحی به منظور ورود به ماه رمضان و بهره برداری از برکات این ماه است. حضرت امام خمینی درباره این ماه و دو ماه بعد از آن چنین می فرمایند:

« این سه ماه رجب و شعبان و ماه مبارک رمضان، برکات بسیار نصیب انسان، انسانهایى که مى توانند استفاده کنند از این برکات، شده است. البته مبدأ همه مبعث است و دنبال او تمام جهاتى که هست. در ماه رجب، مبعث بزرگ و ولادت مولا على بن ابی طالب- سلام اللَّه علیه- و بعض ائمه دیگر، و در ماه شعبان ولادت حضرت سید الشهدا- سلام اللَّه علیه- و ولادت حضرت صاحب- ارواحنا له الفداء- و در ماه مبارک، نزول قرآن بر قلب مبارک پیغمبر اکرم بوده است. و شرافت این سه ماه در زبانها و در بیانها و در عقلها و در فکرها نمى گنجد. و از برکات این ماهها ادعیه اى است که وارد شده است در این ماهها.» (صحیفه امام، ج 17، ص: 456)

از جمله برکات ماه مبارک رجب، ادعیه فصیح، بلیغ و عمیق از نظر معنی، به ویژه جملاتی است که درباره اوصاف جلال و جمال خداوند در آنها آمده است، دعاهایی که دل را از رذایل پاک و به فضایل و نور آراسته می گرداند:

« این ادعیه در ماه مبارک رجب و خصوصاً در ماه مبارک شعبان اینها مقدمه و آرایشى است که انسان به حسب قلب خودش مى کند براى اینکه مهیا بشود برود مهمانى؛ مهمانى خدا، مهمانى اى که در آنجا سفره اى که پهن کرده است قرآن مجید است.» (صحیفه امام، ج 13، ص: 33)

دعا در ماه مبارک رجب

از مهم ترین راه های رسیدن به اطمینان و آرامش خاطر، که سعادت در دنیا و آخرت چیزی جز آن نیست، همانا ذکر و یاد خدا است: «آنکه انسان را از تزلزل بیرون مى آورد ذکر خداست. با یاد خداست که تزلزلها ریخته مى شوند؛ اطمینان پیدا مى شود. وقتى اطمینان پیدا شد و ذکر خدا و یاد خدا شد، وقتى است که مخاطب مى شود به این خطاب: یا أیَّتُها النَّفْسُ المُطْمَئِنَّةُ در روایتى است که خطاب به حضرت سید الشهداست. آن وقت است که به شما مى گویند که فادخلى فى عِبادى. نه فى عباد اللَّه؛ نه فى عباد دیگر. «فى عِبادى». یک عنایت خصوصى است مال خودم. این بشر مالِ خودش است .» (صحیفه امام، ج 14، ص: 210)

 « با ذکر حقیقى، حجابهاى بین عبد و حق خَرْق شود، و موانع حضور مرتفع گردد، و قسوت و غفلت قلب برداشته شود، و درهاى ملکوت اعلى به روى سالک باز شود و ابواب لطف و رحمت حق به روى او گشوده گردد.» (شرح حدیث جنود عقل و جهل، متن، ص: 124)

و از بهترین راه های یاد خدا، خواندن ادعیه و مناجاتهایی است که بندگان خاص خدا یعنی ائمه(ع) به ما ارزانی داشته اند. اگر در سخنان عارفان اسلامی سخنان دل نشین، موثر و زیبا دیده می شود، بدان دلیل است که « عرفاى اسلام از همین ادعیه و از همین دعاهایى که در اسلام وارد شده است از اینها استفاده کرده اند» (صحیفه امام، ج 13، ص: 32) و «این دعاها، ... قرآن صاعد است.» (همان)

معنویات موجود در این دعاها، دست انسان را می گیرد و تا اوج نور و پاکی و زیبایی بالا می برد:

« این دعاهایى که در ماهها هست، در روزها هست، خصوصاً، در ماه رجب و شعبان و ماه مبارک رمضان، اینها انسان را همچو تقویت روحى مى کند- اگر کسى اهلش باشد... همچو راه را براى انسان باز مى کند و نور افکن است براى اینکه، این بشر را از این ظلمتها بیرون بیاورد و وارد نور بکند که معجزه آساست.!» (صحیفه امام، ج 13، ص: 33)

حضرت امام(س)، «حبّ دنیا» را منشأ همه خطاها، زشتی ها و گناهها می دانستند و تاریکی دل و سیاهی قلب را هم نتیجه آن. سپس راه رهایی از آن را نیز از جمله خواندن ادعیه معرفی می کردند:

«آن دنیایى که تکذیب شده است این عالم طبیعت [نیست ]، این عالم طبیعت نور است. دلبستگی هاى به این عالَم انسان را بیچاره مى کند. ظلمت ها از این دلبستگی هایى است که ما داریم به این دنیا، به این مقام، به این مسند، به این اوهام، به این خرافات. همه انبیا آمدند براى اینکه دست شما را بگیرند از این علایقى که همه اش بر ضد آنى است که طبیعت و فطرت شما اقتضا مى کند، شما را دستتان را بگیرند... و از این علایق نجاتتان بدهند و واردتان کنند به عالَم نور. اسلام هم در رأس همه ادیان است، براى یک همچو مقصدى. این ادعیه مهیا مى کنند این نفوس را براى اینکه این علایقى که انسان دارد و بیچاره کرده انسان را این علایق، این گرفتاریهایى که انسان در این عالم طبیعت دارد و انسان را سرگشته کرده است، متحیر کرده است نجاتش بدهند و آن راهى که راه انسان است ببرند.» (تفسیر سوره حمد، متن، ص: 244)

 از جمله اعمال مشترک هر روزه ماه رجب، طلب آمرزش از خداوند است، پس بسیار باید «استغفر الله ربی و اسألُهُ التَّوبه» گفت. امام کاظم علیه السلام که شهادتش در بیست و پنجم همین ماه اتفاق افتاده، فرمود: «رجب نام نهری در بهشت است که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است. هرکس یک روز ماه رجب را روزه بدارد، از آن نهر می آشامد.»

امّا بعد از روزه و ذکر استغفار، آنچه در این ماه ـ و دو ماه بعد ـ سفارش شده، دعا و مناجات با خداوند است. ادعیه بسیاری در این ماه وارد شده که بعضی از مشهورترین آنها در کتاب شریف «مفاتیح الجنان» آمده است. آدمی در برخوردهای روزانه و اشتغالات روزمره خود، بسیار دچار غفلت از خداوند متعال و عالم معنویت می شود. از این رو لازم است در همه ایام سال، به ویژه در ماه ها و روزهایی که شرافت زمانی دارند، کارهای دنیایی را سبک کند و وقت بیشتری را برای حضور در مکانهای شریف و مقدس و یا کنج خلوتی در خانه اختصاص داده، به ذکر خداوند و به ویژه مناجات با خدا و زیارات اولیاء الله مشغول شود، باشد که از سنگینی بار غفلت ها- که شیطان و نفس هر دم آدمی را بدان می خوانند - بکاهد:

« آنکه سبکبار مى کند انسان را و از این ظلمتکده مى کِشد او را بیرون و نفْس را از آن گرفتاریها و سرگشتگیهایى که دارد خارج مى کند این ادعیه اى است که از ائمه ما وارد شده اند.» (صحیفه امام، ج 13، ص: 33)

دعا، انس با خدا و مناجات، عشرت با محبوب است. به هر میزان معرفت آدمی به ربّ الارباب بیشتر شود، بیشتر به تلاوت قرآن و ادعیه و مناجات ها روی می آورد. و ماه رجب، ماه انس گرفتن با خداست و دور شدن از شهوات دنیایی، ازطریق دعا و سجده های طولانی.

«آنان که معرفت به حق دارند، و انس و محبت به آن ذات مقدّس پیدا کردند براى آنها این نوع اعمال زحمت و مشقت ندارد. انس و عشرت با محبوب ملالت نیاورد؛ خاصّه آن محبوبى که همه محبت ها و محبوبیّت ها، رشحه اى از محبت او است. چه خوش گفته شده است از زبان آنان:

آن کس که تورا شناخت جان را چه کند             فرزند و عیال و خانمان را چه کند

دیوانه کنى هر دو جهانش بخشى             دیوانه تو هر دو جهان را چه کند 

 عارف شیراز- رحمه اللَّه- گوید:

در ضمیر ما نمى گنجد به غیر از دوست، کس  

هر دو عالم را به دشمن ده که ما را دوست بس 

 آنان که از جام محبت دوست نوشیدند، و از آب زندگانى وصال او زندگى ابدى پیدا کردند، هر دو عالم را لایق دشمن دانند.» (شرح حدیث جنود عقل و جهل، متن، ص: 127)                       

امام خمینی(س)، حکومت را تدبیر می کردند، گزارشهای روزانه و هفتگی را از اوضاع مملکت، به ویژه دفاع مقدس می گرفتند، امر و نهی می کردند، با مردم عادی دیدار داشتند، ... روزنامه ها را مطالعه می کردند و به امور خانواده نیز می رسیدند، امّا در همة ایام و لیالی سال، به ویژه با طلوع ماه رجب، زمان خاصی را برای انجام اعمال مشترک و خاص این ماه، به ویژه مناجاتها و دعاها تخصص می دادند.

* محمد نصیری؛  عضو هیأت علمی پژوهشکده تحقیقات اسلامی

منبع: مربیان- شماره 28- سال انتشار 1387- صفحه 135-153