تاثیر و تاثر و ارتباط متقابل ادبیات و شعر دفاع مقدس را چطور ارزیابی می کنید؟
شعر جنگ 8 ساله از جهت موضوعاتی همچون شهادت، ایثار، فداکاری، مقاومت، جنگیدن، کشتن، کشته شدن محتوای مربوط به خود را دارد. چنین مضامینی معمولا در شعر جنگ تمامی کشورها و همچنین در شعر جنگ ایران نیز یافت می شود. تا دوره ای از زمان به اینگونه اشعار، شعر جنگ اطلاق می شد که بعدها به شعر دفاع مقدس تغییرعنوان داد. در چنین شرایطی دفاع مقدس عنوانی ارزشی بود که سعی داشت این دفاع یا مقاومت جنگ 8 ساله صورت دینی به خود بگیرد به معنای آن که جریان حق و باطل مطرح شود. سپس موضوعات مذهبی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و کفه آن سنگین تر شد و عناصر دینی و مذهبی، تطبیق دادن وقایع جنگ با وقایع عاشورا، استفاده از کارکرد عناصر عاشورایی، جنگ های پیامبر (ص) و جنگ های امام علی (ع) در شعر دفاع مقدس مدنظر قرار گرفت  و مجموعا رنگ و بوی شعر جنگ در شعر دفاع مقدس تغییر یافت و از حالت شعری که تنها در فکر تمامیت ارضی و ملی بود تبدیل به شعری ملی مذهبی شد در حالی که نمادها و نشانه های دینی را با خود به همراه داشت.

چنین شعری از سوی نهادها و ارگان های دولتی مورد حمایت و توجه قرار گرفت به نحوی که برای آن جشنواره برگزار شد و به آثار برگزیده جایزه اعطا شد. حتی در دوره ای از زمان، ممیزی درباره عناصر ملی در شعر به طور آشکار مورد توجه قرار گرفت به این معنا که اگر شعری درباره جنگ سروده می شد و عناصر ملی در آن خیلی پررنگ بود، در جهت کم رنگ کردن آن عناصر، برقراری توازن بین عناصر ملی و دینی و یا حذف کلی عناصر ملی از شعر، تلاش های بسیاری صورت می گرفت تا در این صورت، عناصر دینی بیشتر از عناصر ملی جلوه پیدا کند و این فعالیت بیانگر این موضوع است که در نهادهای فرهنگی و مدیریت های کلان فرهنگ دفاع مقدس چنین قصدی وجود داشت که شعر و مجموعه آثار خلق شده درباره جنگ 8 ساله، بیشتر رنگ و بوی دین و اعتقادات داشته باشد و از روایات، احادیث، قصه های مذهبی برگرفته باشد و قهرمانان آن به جای اسطوره ها، اسوه ها و عناصر مذهبی باشند.

به منظور تحقق چنین امری، دفتر حفظ ارزش های دفاع مقدس شکل گرفت که در عنوان آن هم دفاع مقدس بود وهم ارزش های دفاع مقدس وجود داشت و چنین نام گذاری کاملا مذهبی و دینی بود. باید توجه داشته باشیم چنین فضایی در جبهه و جنگ نیز برقرار بود به این معنا که از نام عملیات ها تا نام قرارگاه ها و حتی داخل شهر نام اغلب اماکن و موقعیت های نظامی، همه با نام ائمه و معصومین طراحی شده بود. به هر حال رنگ و بوی جنگ با توجه به جغرافیا و اقلیم آن که نزدیک کربلا و عتبات عالیات قرار داشت، تداعی گر فضایی مذهبی بود و اینگونه به نظر می آمد که برای وحدت ملی عنصر مذهب رفته رفته بر عنصر ملی غلبه کرد و در چنین شرایطی بیشتر در پی تقویت عناصر مذهبی در شعر دفاع مقدس بودند.

تاثیر و تاثر ادبیات وشعر دفاع مقدس از جهت بار معنوی و مذهبی بسیار آن مدنظر قرار می گیرد به نحوی که شعر دفاع مقدس یکباره خود را به جهت موضوعی، از جریان شعر عمومی ایران جدا می کند و رنگ ویژه ای به خود می گیرد. شعر دفاع مقدس در چنین شرایطی تقریبا با عناصر آشکار دینی مذهبی و عناصر عاشورا پیوند می خورد تا حدی که با شخصیت های ویژه صحنه عاشورا و افرادی مانند حضرت ابوالفضل العباس (ع)  یا موضوعاتی نظیر آنچه در نوحه ها و مراثی مطرح شده و حتی محورهایی که در شب شعرهای برگزار شده مورد توجه قرار می گیرد، تقریبا رنگ شعر جنگ رنگ اعتقادات دینی می شود و از این بابت وجه ممیزی  به نام شعر دفاع مقدس پیدا می کند.

در حوزه های نثر، امروز شاهد چاپ و نشر کتاب های خاطره نویسی در حوزه دفاع مقدس هستیم که با تفریظ های مقام معظم رهبری هم این آثار به فروش بالایی رسیدند. چقدر این آثار قشر کتابخوان ما را اقناع می کند و این مطالبه را پاسخ می دهد؟ و چرا هنوز این ادبیات نتوانسته است در حوزه جهانی حضوری جدی داشته باشد؟

هنوز به طور مشخص اثر برجسته ای در حوزه نثر جنگ آنگونه که شامل رمان، داستان، خاطره، قصه کوتاه و تمامی صورت های داستانی باشد، نداریم. البته مجموعه کتاب هایی در این زمینه و در حد و اندازه ادبیاتمان نوشته شده اما چیزی فراتر از ادبیاتمان به صورتی که فوق العاده باشد نداشته ایم. درواقع تولد کتابی که آوازه ای جهانی داشته باشد و صدایش در اقصی نقاط جهان شنیده شود را نداشتیم، البته یکسری خاطره نگاری های مستند از جنگ داریم که چندان روی آن ها عملیات ادبی انجام نشده و بیشتر واقع نگاری وصحنه پردازی جنگ است. بعضی از خاطره ها نیز گزارش رسمی جنگ است به نحوی که منابع رسانه ای نقل می کنند چه اتفاقاتی رخ داد، چه افرادی بودند جنگیدند، چه افرادی به سمت عقب حرکت کردند و چه افرادی خیانت کردند. چنین مطالبی درواقع نوشته هایی است که بیشتر مهر ایدئولوژیک بر پیشانی آن ها خورده به این معنا که درواقع مهر سفارش دادن و سفارش نویسی بر آن ها حک شده است البته یکسری خاطرات جذاب نیز وجود دارد که برای هر فردی شنیدنی است.

باید توجه داشته باشیم که نمی توان گفت نگارش خاطره های کنونی به معنای ایجاد شکل متفاوتی از خاطره نویسی، رمان نویسی یا داستان نویسی است بلکه از این بابت، پیشرفت محسوسی نداشتیم. باید توجه داشته باشیم در مسیری که گفته می شود کتاب ها به فروش بالایی دست پیدا می کنند، نهادها و ارگان هایی هستند که کتاب ها را خریده و آن ها را توزیع می کنند به نحوی که بنده نیز از برخی کتاب های خاطرات جنگ حدود 6 تا 7 جلد در منزل دارم، توزیع کتاب به این صورت، دلیلی بر فروش بالای آن نیست بلکه کتاب هایی که حتی به چاپ هفتاد نیز دست پیدا می کنند، بخش وسیع مربوط به خرید آن را خریدهای وسیع ارگانی تشکیل می دهد اما با تمامی این احوالات نمی توان حکم داد که هیچ کاری صورت نگرفته است. به هر حال در این زمینه همه افراد از جمله نویسنده های جوان زمان جنگ و افرادی همچون سید مهدی شجاعی،  قاسمعلی فراست و ابراهیم حسن بیگی دست به قلم بردند و حتی از میان نویسنده های خارج از ادبیات انقلاب و جنگ افرادی مانند محمدعلی، دولت آبادی و نادر ابراهیمی، تمامی راجع به این موضوع قلم زدند و آثاری که در این زمینه پدید آوردند، موجود است. به طور کلی در زمینه ادبیات دفاع مقدس در اندازه های ادبیات ما آثاری خلق شده ولی اثری که قابلیت جهانی شدن داشته باشد، تاکنون و به شکل ظاهری، نه در شعر و نه در داستان اتفاق افتاد است اما اگر معیارهای جهانی شدن را بپذیریم اتفاقات مثبتی در این زمینه رخ می دهد. ممکن است در برهه ای از زمان گروهی از نویسندگان ما معیارهای جهانی شدن ادبیات را همانطور که عده ای معیارهای جهانی شدن سینما را نمی پذیرند، مورد پذیرش قرار ندهند و زمانی که اعلام شود باید با پارامترهای جهانی شعر گفته شود یا فیلمنامه نوشته شود، به این نکته اشاره کنند که ما قصد نداریم به هیچ عنوان چنین دیالوگی برقرار شود زیرا اساسا پیامی جهانی نداریم بلکه پیام ما پیامی ایدئولوژیک و مذهبی برای گروهی از مسلمان هایی است که با مذهب شیعه اثنی عشری بزرگ شده و زندگی می کنند لذا از این منظر و  به خاطر نگاه ویژه، تخصصی و خاص خود قابلیت انتشار جهانی ندارد.

در اغلب آثار چنین موضوعی مطرح می شود. باید توجه داشته باشیم زمینه های استفاده از تاریخ تشیع در اغلب شعر ها و داستان های ما وجود دارد، تطبیق دادن وقایع تاریخی با عصر عاشورا، نشانه های مذهبی خاصی که به شدت ما را حتی در ایجاد ارتباط با جهان اسلام محدود می کند چه برسد به کل جهان (البته می توانستیم از برخی زوایا به داستان، شعر و سینما نگاه کنیم که پیام های جهانی داشته باشد و  قصه هایی را که تمام مردم دنیا به شنیدن آن ها علاقه مند هستند) به منظور جذب مخاطبانی جهانی وجود دارد.

تاکنون در این زمینه نه اراده ای و نه علاقه ای وجود داشته و به همین دلیل اتفاقی نیفتاده است. در اغلب نقاط جهان نگاهی که به جنگ ما می شود درواقع نگاهی شایسته نیست به معنای آنکه حقیقت و لیاقت جنگ بیشتر از نگاهی است که هم اکنون به آن می شود. تصور می کنم اغلب مردم جهان براساس آثاری که منتشر کردیم یا اخباری که از جنگ مان منتشر شد، جنگ ایران را جنگی منطقه ای و بی فایده بدانند که بین دو ملت اتفاق افتاد، تلفات انسانی بسیاری داشت و 8 سال نیز طول کشید و در نهایت بدون نتیجه به پایان رسید. چنین نگاهی که به جنگ ما می شود جنبه عمومی دارد در حالی که تصور می کنم جنگ ما می تواند تاریخ و سرنوشت را تغییر دهد، بشریت را متوجه واقعیتی جدید کند، تاثیر جهانی بگذارد سپس راجع به آن رمان ها و قصه های بسیاری نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان نوشته شود و فیلم هایی بیشمار درباره آن ساخته شود. واقعیت این است که چنین اتفاقاتی نیفتاده و این موضوع به هیچ عنوان قابل انکار نیست.

از ظرفیت های موجود در این راستا به درستی بهره گرفته نشده که دلیل این امر شاید به خاطر رفتار خاصی باشد که با موضوع جنگ صورت گرفت، شاید به خاطر مرزهایی باشد که برای پرداختن موضوعی به میراث های ملی مانند جنگ و انقلاب ایجاد شد و در نهایت شاید به جهت حمایت های ویژه ای باشد که از نوع خاصی از جنگ صورت گرفت.

از اتفاقات مهم در این زمینه می توان به این موضوع اشاره کرد که ملیت زدایی برای پاک کردن شعر جنگ از عناصر ملی تبدیل به یک حربه شد که نفس این رفتار چون با تاریخ و فرهنگ ما تضاد دارد، مقاومت هایی را ایجاد کرد. بنده موافق حذف عناصر ملی از بسیاری اشعاری که چنین عناصری در آن ها وجود دارد، نبودم. متاسفانه به خاطر وجود یک جبهه سیاسی که در آن دوره به ملی گرایی مشهور بود، هر عنصر ملی گرایی از شعر و ادبیات کنار گذاشته می شد. مجموعه ای رفتارهای تندروانه و افراطی باعث شد که یکسری محدودیت هایی در انتقال پیام داشته باشیم و متاسفانه بعدها بخشی از ادبیات ما ملهم از ادبیات کمونیستی و مارکسیستی شد زیرا گفته می شود معمولا دو جریان هنگامی که با یکدیگر به ستیز بر می خیزند رفته رفته رنگ یکدیگر ار می گیرند.

در چنین مسیری همچنین نوعی ادبیات فقیر و غنی در فرهنگ مذهبی جا افتاد که چندان سنخیتی با تعالیم دینی نداشت که شرط رستگاری انسان ها را تقوا و نشانه های فضائل انسانی می داند. در چنین ادبیاتی بیشتر موضوع طبقات اجتماعی مطرح شد یعنی طبقات اجتماعی عنصر فضیلت دانستن گروهی بر گروه دیگر به حساب می آمدند و در شعارها و سخنان به روشنی ادبیات مارکسیستی و تاثیری که نویسنده های جوان از این ادبیات گرفتند و در آثارشان منتشر کردند، دیده می شد. چنین وضعی باعث شد این الگو گرفتن ها و تاثیرپذیری ها ضربه وارد کند. معتقدم ادبیات اصیل دینی که بتواند با تساهل و تسامح نگاه جامع و تمام شمولی به همه جریانات موجود داشته باشد به معنای آن که هم ملیت و هم عناصر فرهنگی را در خود هضم کند و همچنین نگاهی کامل داشته باشد، عملا شکل نگرفت و محقق نشد.

 چرا نباید آنچه که به عنوان خاطره های ایثارگران به چاپ می رسد با به کار گرفتن رمان نویسان حرفه ای کشور به گونه ای بازنویسی شوند که از فاکتورها و شاخص های هنری یک رمان حرفه ای برخوردار شوند که نیاز رمان خوانان حرفه ای ما را تامین کند؟

شاید فقدان فضا برای نوشتن رمان وجود دارد. رمان درواقع قالبی از دستاوردهای ادبیات مغرب زمین است. در مشرق زمین یا در جهان سنتی رمان نویسی به معنای کاوش شخصیت افراد، رفتن به جوهری ترین و جزئی ترین احساسات آن ها، وجود ندارد بلکه معمولا نگاهی عمومی و کلی به موضوع قصه و روایت وجود داشته است.

در مشرق زمین حکایت، قصه های عمومی و منظومه های روایی داشتیم و چندان عناصر و کاراکترها را واکاوی روانشناسانه نمی کردیم. رمان از تاییدهای علمی جهان امروز بهره می برد که بخشی از آن، روان کاوی افراد است. برای روان کاوی شخصیت یک رزمنده و فرد مذهبی ناچار به دست بردن در اعماق وجودی آن فرد هستیم و این موضوع چندان سنخیتی با تصمیمات فرهنگی ما ندارد. نویسنده های ما برای ورود به نیت های یک رزمنده چندان اجازه ای ندارند و نمی توانند جلوه های مختلف رفتاری او را تفسیر کنند که به عنوان نمونه هنگامی که در خط مقدم قرار داشت فلان احساس را داشت یا در جای دیگری احساس دیگری بر او غلبه کرد، در چنین دیدگاهی رزمنده باید تنها در یک تصویر و یک بعد دیده می شد، همان بعدی که قرائت رسمی از جنگ را ارائه می داد. در این مسیر خیلی اجازه کاوش در درون فرد رزمنده به رمان نویس داده نمی شد البته این موضوع نه تنها راجع به رزمنده حتی راجع به مفاخر و شخصیت های بزرگ کشور مانند میراث های ملی و افرادی چون رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز وجود دارد. تاکنون باید درباره مقام معظم رهبری رمانی بزرگ نوشته می شد اما ظاهرا عناصر رمان نویسی چندان مطلوب مدیریت فرهنگی کشور نیست و نویسنده ها نیز جرات حرکت به سمت رمان نویسی را ندارند زیرا  باید شخصیت ها را تحلیل و درونیات آن ها را تجزیه و تحلیل کنند تا واقعی تر به نظر برسد و باید توجه داشت که نمی توان به بسیاری از شخصیت ها نزدیک شد و آن ها را باید همانگونه تصویر کرد که قرائت رسمی، تلویزیون، رسانه و سیاست به ما می گوید. در چنین قالبی باید رزمنده را در همان شکلی ببینیم که هم اکنون تلویزیون در مستندهای تولیدی به تصویر می کشد به گونه ای که معمولا از کودکی قرآن می خوانده، در خانواده ای مذهبی بزرگ شده، بعدها به جبهه اعزام شده و سپس چند نفر عراقی را کشته و به مقام شهادت رسیده است. رزمنده چنین تعریف و چنین قرائت رسمی را دارد که چندان امکان خروج از چنین قرائتی وجود ندارد، با این نگاه نمی توان رمان خلق کرد. البته در چنین شرایطی شاید اینگونه احساس شود که نیازی به رمان نویسی نداریم زیرا ملتی هستیم با قصه ها و روایت های از پیش جا افتاده که از این طریق احتیاجاتمان برطرف می شود و چندان ضرورت ندارد که این خاطره ها به رمان تبدیل شود.

اگر بخواهیم به چنین هدفی دست پیدا کنیم چه اقدامی باید انجام دهیم تا گرفتار سفارشی نویسی و ادبیات های تصنعی نشویم؟

اگر به واقع اراده رمان نویسی به معنای واقعی و همچنین نگارش رمان راجع به جنگ و درباره میراث های ملی جنگ، انقلاب و شخصیت ها وجود داشته باشد، نویسنده های ما آثاری در خورتوجه در این زمینه خلق می کنند اما تصور می کنم در این راستا نه اراده و نه اجازه این کار، وجود دارد.

رابطه نهادهای دولتی با هنرمندان دفاع مقدس دچار چه نقصان ها و آسیب هایی است؟

این رابطه جنبه حمایتی هم داشته اما هنگامی که به آسیب های آن فکر می کنیم به نظر می رسد بیشتر نکات ناخوشایند به چشم می آید تا حمایت هایی که از آن صورت گرفته است. علت اصلی این موضوع این است که درواقع نهادهای دولتی به ادبیات، شعر، موسیقی، داستان و سینما در جهت ماموریت هایشان احتیاج دارند. آن ها ادبیات محض، موسیقی محض و شعر محض نمی خواهند بلکه برای ماموریت های سیاسی خود نیاز به نوعی از ادبیات دارند لذا گروهی از شعرا و اهالی ادبیات را مادامی که در جهت ماموریت هایشان شعر می گویند و یا اثری خلق می کنند را مورد حمایت قرار می دهند اما به محض اینکه خلاف ماموریت های آن ها شعری گفته شود یا رمانی نوشته شود نویسنده مورد نظر از حوزه حمایت ها خارج می شود. لذا چندان توصیه نمی کنم که به دنبال حمایت های دولتی باشیم بلکه امیدوارم نهادهای خصوصی تقویت شوند و ادبیات در بین اهالی ادبیات ارزیابی، حمایت و تولید شود و دولت نقش ناظری بی طرف را ایفا کند که تنها امکانات را ارائه دهد و فضا را فراهم آورد و سایر موارد را به صلاحیت عمومی ملی واگذار کند به معنای آنکه اجازه دهد صلاحیت عمومی ملی تصمیم بگیرد چه رمانی نوشته شود، به چه موضوعی پرداخته شود و از چه حادثه ای سخن گفته شود.

اگر دولت به صلاحیت عمومی و ملی مردم اعتماد کند اتفاقات بسیار خوبی رخ می دهد. موضوع اصلی در اینجا اعتماد نداشتن دولت به صلاحیت عمومی و ملی مردم است و رسانه هایی هم که ظاهرا به عنوان رسانه های انقلابی مشهور هستند، دولت و نظام اداری کشور را بر تسلط و تاثیرگذاری بر هنر تحریک می کنند. همانگونه که در زمان فعلی ارشاد را به نظارت بر سینمای کشور موظف می کنند، در چنین شرایطی بحث نظارت و هدایت مطرح می شود به این معنا که  ارشاد اجازه ندهد سینمای ما هر حرفی دلش خواست را بیان کند. در ارشاد شوراهای تخصصی و ممیزی نیز وجود دارد که اینها بر تمام موضوعات احاطه دارند و با چنین روندی، کار به نقطه ای رسیده که موجبات نارضایتی هنرمندان را فراهم آورده است و اغلب به شوراهای ممیزی ارشاد چه در حوزه ادبیات، در حوزه فیلم، در حوزه شعر و چه در حوزه ادبیات گله دارند  و اعلام می کنند مطالبی که ما می نویسیم در روند ممیزی ها حذف می شود. در درجه نخست و با وجود نسبت دادن هر عنوانی اعم از کارشناسی، هدایت عمومی و ارشاد عمومی به این حرکت، به این اتفاق سانسور گفته می شود. علت بروز چنین اتفاقی این است که یک دولت یا نظام کلان اداری صلاحیت مردم را برای سخن گفتن با یکدیگر به رسمیت نمی شناسد مانند پدری که اجازه نمی دهد فرزندانش با یکدیگر سخن بگویند و اعلام می کند که من باید مرتب روی سر شما باشم و اجازه ندهم هر سخنی که می خواهید، بگویید. طبیعی است تحمل چنین نقشی درباره یک ملت قدری سخت تر است زیرا بالاخره اجازه بلوغ به ملت نمی دهد. یک ملت را تا زمانی که نابالغ است می توان هدایت کرد اما هنگامی که به بلوغ فکری و کمال فکری و فرهنگی دست پیدا کرد، خود باید تصمیم گیری کند همانگونه که هنگامی فردی به هجده سالگی می رسد و صلاحیت عقلی اش کامل می شود دیگر خود برای زندگیش تصمیم گیری می کند. در این راستا تصور می کنم مقداری باید به صلاحیت های عمومی مردم اعتماد کنند و اینقدر به آن ها نگویند چه بخوانید، چه نخوانید، چه گوش دهید، چه گوش ندهید چه ببینید  و چه نبینید و اجازه ندهند که مردم نابالغ بمانند.

شعر و رمان دفاع مقدس در چه مرتبه و شان هنری در مقایسه با دیگر بخش های شعر و رمان ما قرار دارد و این وضعیت در مقایسه با ادبیات پایداری سایر کشورهای جهان چگونه است؟

در درجه نخست تفاوت آشکاری نمی کند. رمان ها، قصه ها و شعر هایی که درباره جنگ و انقلاب نوشته شده نسبت به ادبیات عمومی و آثار دیگر ما چندان وجه برجسته ای ندارد که از تفاوت های آن سخن بگوییم بلکه در همان اندازه قرار دارد. همانگونه که ادبیات ما جهانی نشده شعر جنگ ما هم جهانی نمی شود. البته چنین شعری در سطح خود قابل عرضه، قابل استفاده و اثرگذار است اما نسبت آن با ادبیات جهان به تربیت و فرهنگ خاص هر ملت مربوط می شود. در این زمینه نمی توان قیاس کرد زیرا به واقع برخی موضوعات وجود دارد که در جنگ ملت ها به آن ها پرداخته می شود اما در کشور ما به آن ها پرداخته نمی شود و همچنین برخی موضوعات است که ما به آن ها می پردازیم در حالی که کشورهای دیگر به آن ها دسترسی ندارند.

به عنوان نمونه در پشت عمده موضوعات محوری ما، زمینه گسترده ای به نام عرفان وجود دارد زیرا عرفان جزو ویژگی های ملت ما است و از این منظر نگاهی خاص معنوی به موضوع جنگ و شهادت وجود دارد که مضامین بسیار زیبا و ویژه ای از موضوع شهادت خارج می شود اما برخی از ملت ها واقعا به موضوع عرفان دسترسی ندارند، شهادت برایشان نفس همان کشته شدن و کشته شدن در راه میهن است و تنها یک فداکاری جسمی به معنای تسلیم جسم برای حفظ یک خاک محسوب می شود درحالی که برای ما مفاهیم عمیق تری و عناصر درونی تری دارد و با موضوع رؤیت و شهادت و رسیدن به ملاقات خدا و رزق بردن پیوند می خورد. وجود چنین مضامینی فضا را تغییر می دهد و نوع دیگری از ادبیات را خلق می کند، بنابراین ابزارها و امکانات در هر ملتی متفاوت است. ما در جنگمان امکان پرداختن به یکسری موضوعات را نداریم در حالی که در ملت های دیگر چنین امکانی وجود دارد. به عنوان نمونه از شاهکارهای ادبیات مقاومت جهان ارتباط رزمنده با همسر یا معشوقه اش بوده که در آثاری همچون رمان ها، قصه ها و شعرها جلوه کرده است.

چنین شاهکارهایی در بدنه ادبیات مقاومت جهان در حالی ایجاد می شود که شعر و ادبیات ما با توجه به فضای مذهبی و شکل زندگی توام با حیای ایرانیان، شرایط نزدیک شدن به موضوعاتی اینچنینی را فراهم نمی آورد و در ادبیات دفاع مقدس، همسر یا زن تنها در نقش مادر جلوه پیدا می کرد. بنابراین هرکدام از کشورها حوزه های خاص موضوعی و محتوایی مربوط به خود را دارند لذا چندان نمی توان در این مقایسه ها به نتیجه علمی و قطعی رسید اما در یک مقایسه عمومی ادبیات جنگ ما با ادبیات جنگ جهان وجوه اشتراک فراوانی دارد، همانطور که نقایصی دارد از برتری هایی نیز برخوردار است.